FENOMEN PLAKATU ROSYJSKIEGO

WYSTAWA PLAKATÓW

Dla milionów radzieckich ludzi przez wiele lat plakat był nieodłączną częścią codzienności. Można go było napotkać wszędzie. Plakat ukształtował oblicze miast i wsi, zakładów pracy i fabryk, garnizonów wojskowych, urzędów państwowych, sklepów i szkół. Wysławiał wodzów i bohaterów, przedstawiał sukcesy i bogactwa kraju. Plakat zawierał odpowiedź na dowolne pytanie, orientował społecznie i moralnie: wyjaśniał i poglądowo demonstrował ideały, ustalał ramy zachowania, wyznaczał granice dobra i zła. Plakat w Rosji w swej istocie stał się sztuką narodową. Jego autorzy, nieświadomie, dali życie nie chwilowym, propagandowym ulotkom, lecz artystycznym pomnikom epoki, dzięki którym możemy dzisiaj lepiej zrozumieć duchową przeszłość wielkiego kraju. Plakat rosyjski XX wieku nie był zwykłą kartą w historii światowej kultury najnowszych czasów. Przedstawia sobą pełne wyrazu zjawisko artystyczne, obejmujące szóstą część świata, jak dumnie nazywano Związek Radziecki w latach dwudziestych. Opublikowano setki tysięcy wzorów plakatów drukowanych. Tych rysowanych amatorsko – nie sposób zliczyć. Jaka była przyczyna 'masowej plakatyzacji Rosji XX wieku? Wiadomo, że tworzenie plakatów kształtowała ideologia państwa. Lecz wyjątkowość zamówienia państwowego nie wyjaśnia istoty jego fenomenu, choć plakat pozostaje interesującym odzwierciedleniem panującej w przeszłości ideologii. Rosyjski plakat porusza do dzisiaj widzów gorącym zaangażowaniem i osobistym stosunkiem autorów. Dla artystów plakat stał się sztuką, która pozwalała wypowiedzieć się publicznie. Realizowali w nim pragnienie zwrócenia się do społeczeństwa, które brało swój początek w środowisku światłej, liberalnej inteligencji XIX wieku i pozostało cechą rosyjskiej mentalności. Formalnie plakat obejmował: agitację i propagandę, informację polityczną, kulturalną i handlową. Jego droga jawi się jako odbicie narodowego pojmowania rzeczywistości.

Piękny anons Narodził się w końcu XIX wieku, a wszystkie sfery życia społecznego: handel, kultura oraz polityka zyskały w nim swojego informatora i promotora. Dzięki niemu wypiękniały ulice i place miast. Pierwszy raz rosyjscy plakaciści pokazali swoje dzieła w 1897 roku na Międzynarodowej Wystawie Plakatu Artystycznego w Sankt – Petersburgu i w Moskwie. Głównymi uczestnikami prezentacji byli znani zachodnioeuropejscy i amerykańscy mistrzowie, wyznaczający główny kierunek nowej sztuki: J. Chèret, A. Mucha, T. Steinlen, P. Bonnard, P. C. Puvis de Chavannes i inni. Rosjan zainspirowały światowe nowinki, ale zachowali przywiązanie do narodowego modelu artystycznego. Tutejsze tradycje malarstwa, grafiki i sztuki dekoracyjno – użytkowej były zbyt silne, aby całkowicie ulec sile secesji. W plakacie imprezowo – estradowym, teatralnym, komercyjnym, agitacyjnym, przeznaczonym na cele dobroczynne, rosyjscy artyści chętnie wykorzystywali wizerunki kobiet. Bohaterkami ich kompozycji zostawały popularne aktorki, przyjaciółki i ukochane. W. Sierow w plakacie – portrecie tancerki Anny Pawłowej, z okazji gościnnych występów w Paryżu, pokazał ideał kobiecości i poezję tańca (1909). Miłość i osobisty stosunek do żony i córki obecne były w plakacie Ł. Baksta Kunsztownie Ilustrowane Pocztówki (1904). Bohaterki reklamy handlowo – przemysłowej przedstawiane były przez artystów atrakcyjnie i pociągająco, w sposób teatralny. Wśród nich: młodziutka czekoladowa dziewczyna – opiekuńcza siostra miłosierdzia z filiżanką kakao spółki Ejnem (1897); rosyjska piękność - koło maszyny do szycia kompanii Singer na plakacie Władimira Taburina (ok. 1900); czarnooka na huśtawce z kuflem piwa Kalinkin (1903). Panująca na początku dwudziestego stulecia secesyjna stylistyka określiła nowy wzorzec urody, nie związany wprost z narodową tradycją. Najbardziej poetyckie wizerunki rosyjskiej moderny to: elegantka, która macha chusteczką do odjeżdżającego pociągu, na plakacie reklamującym towarzystwo ubezpieczeniowe Rossija (1903); dama, puszczająca bańki mydlane na reklamie mydła A.M. Żukowa i miłośniczka perfum Imperatis (oba ok. 1900). Reklamy filmowe, powstałe w Moskwie w latach 1916 – 1917, przyniosły niespotykaną dotychczas nowość, czyli wizerunki obnażonego, kobiecego ciała. Jednak alegorycznego erotyzmu plakatów filmowych M. Kalmansona nie sposób porównywać z dosłownością pocztówek fotograficznych tych lat. W reklamie komercyjnej powszechnie wykorzystywano wizerunek rosyjskich miast – bajecznych i realnych. I. Bilibin do reklamy petersburskiego piwa zaprzągł wizerunek Rusi przed carem Piotrem I (1903). Natomiast plakatowe przedstawianie Kremla zawsze wskazywało na to, że towar pochodzi z Moskwy. Wizerunek Rosji w plakacie przybrał wyjątkowo patriotyczny patos przed I Wojną Światową. W plakacie przygotowanym na Międzynarodową Wystawę Najnowszych Wynalazków (1909) A. Durnowo połączył stare i nowe. Bajeczny ptak – aeroplan szybuje w powietrzu nad bezbrzeżną przestrzenią Rosji. W tej pracy narodowe cechy przekazał tzw. styl rosyjski z jego historycznymi skojarzeniami wątków tematycznych, stylizowanymi rosyjskimi ornamentami i czcionką.

Konstruktywistyczny krzyk Pierwsza Wojna Światowa postawiła pytanie, jaki jest wpływ plakatów na widza: o rolę form oraz uderzeniową siłę tekstu. Odpowiedź przyszła szybko - w czasach Wojny Domowej (1918–1921). Plakaty agitacyjne, wykonane przez D. Moora, W. Deni, W. Lebiediewa, W. Majakowskiego, A. Radakowa, ukazały narodowi nowego bohatera: żołnierza Armii Czerwonej, proletariusza, chłopa i zaznajomiły go z nowymi hasłami: dobrowoliec (ochotnik) D. Moora, cieśla W. Lebiediewa, niepiśmienny chłop A. Radakowa. Postacie te stały się znakami rozpoznawczymi plakatu rosyjskiego. Majstersztykiem graficznego ujęcia idei rewolucyjnej jest konstruktywistyczny plakat L. Lisickiego Czerwony Klin w Białych Wbij (1920), w którym bezwzględna walka pokazana została poprzez zderzenie figur geometrycznych. Plakaty z okresu od 1918 do 1921 roku, odmieniły świadomość narodu. Ich sloganowy język pomógł przyswoić socjalistyczne wytyczne. Od tego czasu, aż po lata osiemdziesiąte, plakat - zawsze i wszędzie, niezmiennie towarzyszył obywatelom radzieckiego kraju. Plakat lat dwudziestych ukazał symbolicznego proletariusza – kontynuatora rewolucyjnej walki bojowników o wolność na frontach Wojny Domowej. Wzorowy bohater nowego ładu na plakacie P. Sokołowa – Skalia Niech żyje 1 – Maja to robotnik – gigant, z pionierem na ramieniu. Ten heros mocno trzyma flagę światowej rewolucji, powiewając nią nad postaciami rozproszonych wrogów (1928). Ręka mężczyzny stała się najważniejszym symbolicznym detalem plakatu Postaw na jakość nieznanego autora (1931). W fotomontażu G. Klucisa Zrealizujemy plan wielkich prac (1930), mnóstwo rąk podniesionych do głosowania tworzy olbrzymią dłoń – symbol zjednoczenia narodu i pełnego poparcia obywateli dla planów kraju. Kobietom – bohaterkom plakatów, portretowe ujęcie nadawało cech ludzkich, indywidualnych. Miały być dawać życiowy przykład i wzór do powszechnego naśladowania. Dawały odpowiedź na odwieczne, rosyjskie pytanie: Co robić?. Na plakacie I. Niwińskiego Kobiety, wstępujcie do spółdzielni (1917– 918) chłopka agitowała do nowego stylu życia. Kobieto! Ucz się czytać i pisać! przekonywał plakat E.Kruglikowej (1923). Plakat Makaryczewa i Rajewa (1925) wzywał robotnice do urn wyborczych Mossowietu (Rady Miejskiej Moskwy). Kobieta, z plakatu A. Strachowa – Brasławskiego, przywoływała swoje rodaczki do budowy socjalizmu, pracując w fabrykach i zakładach pracy (1926). Na plakacie G. Szegala 'Precz z kuchennym niewolnictwem'' robotnica – komsomołka, odrzucała balię, gary i pieluchy otwierając drzwi prowadzące do nowego życia z zakładami żywienia zbiorowego oraz dziecięcymi żłobkami.

Siła fotomontażu Jednym z najważniejszych osiągnięć ZSRR w latach dwudziestych było stworzenie kinematografii radzieckiej. Rozsławiał ją plakat, w nowej, oryginalnej stylistyce fotomontażu wprowadzonej przez A. Rodczenkę reklamą wybitnego dokumentu Dzigi Wiertowa Oko kina (1924). Autorytet Rodczenki – profesora Wyższej Szkoły Pracowni Artystyczno – Technicznych w Moskwie, przyjaciela W. Majakowskiego i autora oprawy plastycznej najlepszych książek poety, był ogromny. Naturalną koleją rzeczy było zaproszenie artysty do opracowania materiałów reklamowych do filmu Pancernik Potiomkin. A. Rodczenko po raz pierwszy zrealizował kompleksową kampanię promocyjną filmu: od prospektów, plakatów, po reklamę zewnętrzną. Inny twórca, A. Ławiński, reklamując Pancernik Potiomkin (1926) stworzył dzieło, które bezsprzecznie zaliczyć należy do dziesiątki najlepszych plakatów światowego kina XX wieku. Unikatowym zjawiskiem jest również handlowy plakat reklamowy porewolucyjnego dziesięciolecia. Przyczyniły się do tego osiągnięcia największych mistrzów konstruktywizmu: fotografa A. Rodczenki i malującego poety W. Majakowskiego. Jednym z poważniejszych zleceniodawców drukowanej reklamy komercyjnej w Moskwie było zjednoczenie Mossielprom (Moskiewskie Zjednoczenie Przedsiębiorstw Przetwórstwa Produkcji Rolnej), do którego należały upaństwowione browary i zakłady spirytusowe, oraz fabryki wyrobów cukierniczych i tytoniowych. Reklamę Mossielpromu z hasłem W. Majakowskiego 'Kupuj do domu tylko z Mossielpromu, znał każdy moskwianin. W drugiej połowie lat dwudziestych, w Moskwie, Majakowskiego i Rodczenko zastąpili profesjonalni graficy reklamowi: D. Tarchow, M. Bułanow i mieszkaniec Leningradu A. Zielenskij. Nowi autorzy, zamiast umowności kompozycji konstruktywizmu i fotomontażu, zaproponowali malownicze rysunki o żywej akcji. W plakatach zachował się, charakterystyczny dla rosyjskiej reklamy do czasów rewolucji, ironiczny stosunek do wizerunku mężczyzny. Takim typowym przykładem wykorzystania groteski jest plakat M. Bułanowa Motocykl za 50 kopiejek (1929). Oryginalną reklamę papierosów Boks, przedstawiającą boksera – lalkę, wykonał A. Zielenski (1928). Wybitnym mistrzem leningradzkiej reklamy był D. Bułanow (reklama leningradzkiego ogrodu zoologicznego, 1930). W Rostowie nad Donem pracowała grupa artystów – plastyków, twórców reklamy pierwszych państwowych zakładów tytoniowych – producentów papierosów Nasza marka (1926). W latach dwudziestych w plakacie utrwalił się liryczny wizerunek płci pięknej. A. Rodczenko portretując Lilę Brik ukazał godne uwagi cechy młodej, radzieckiej kobiety (Lengiz (Państwowe Wydawnictwo Leninowskie), 1925). W. Bajuskin na plakacie Riezinotriest (Zjednoczenie Przemysłu Gumowego) przedstawił chłopkę demonstrującą wszystkim, ze szczerym zachwytem, kalosze – marzenie każdej kobiety (temat niejednokrotnie wznawiany 1925 – 1929). Autorzy radzieckiego plakatu filmowego lat 20., powszechnie dzisiaj uznanego za klasykę, nadali bohaterom filmów, w tym – zagranicznych, szczególny status i znaczenie społeczne. W.i G. Stenbergowie, A. Naumow, N. Prusakow, G. Borisow anonsując widzom treści filmu demonstrowali odwagę kompozycyjnego eksperymentu, odkrywczość graficznych chwytów. Ich niezwykłe plakaty stały się wyznacznikami swej epoki współtworząc ówczesną estetykę miejską.

Agitacja sowietów Wtedy też w radzieckiej sztuce ustalił się typowy wizerunek pozytywnego bohatera: wojownika, lotnika, marynarza, polarnika – odważnego, silnego i oddanego ojczyźnie. Można go było bez przerwy oglądać na łamach gazet i czasopism, w kadrach kronik filmowych. Pojawiał się on także na plakatach, schodząc z ekranu pod postacią wielu popularnych aktorów – odtwórców głównych ról w filmach z lat 30. Na plakatach młode kobiety wraz z mężczyznami agitowały za powszechnym szczęściem. Jednoczyła ich ideowa zażyłość, wspólna praca, nauka, zajęcia sportowe. Pracować, budować i nie narzekać wzywał plakat A. Dejneki (1933), opiewający młodzieńczy ideał piękna. Najważniejszym etapem drogi życia kobiety – przodowniczki pracy było wstąpienie do partii komunistycznej, gdzie mogła całkowicie poświęcić siebie w dziele budowy państwa socjalistycznego (plakat W. Kułaginy 1932). Plakat obwieszczał: kobieto uwolnij się od wychowania dzieci, o nie zatroszczy się społeczeństwo socjalistyczne! Nadzieją kraju stał się niebieskooki malec pod gwiazdą pięcioramienną i hasłem Szczęśliwi rodzą się pod gwiazdą radziecką (plakat W. Goworkowa 1936). Oddanie wielkości kraju, wykazanie osiągnięć w rozwoju przemysłu, kultury i poprawy warunków socjalnych umożliwił fotomontaż, główny oręż w rękach młodych autorów: G. Klucisa, W. Jelkina, S. Sieńkina. Począwszy od połowy lat 20. stosowali oni w grafice reklamowej konstruktywistyczne chwyty A. Rodczenki, W. Majakowskiego i L. Lisickiego. Śmierć W. Lenina spowodowała konieczność utworzenia leninowskich wystaw i kącików (gazetek) w świetlicach wiejskich i klubach robotniczych. Plakaty agitacyjno – oświatowe, wykonane techniką fotomontażu, ilustrowały stronice biografii wodza i jego nauki komunistyczne. Fotografia W. Lenina symbolizowała jednocześnie nieśmiertelność jego teorii, jak to zostało przedstawione na plakacie Szassa i Kobielewa Lenin i elektryfikacja (1925). Plakaty manifestowały potęgę rozwijającego się mocarstwa, którego podporą była Armia Czerwona i jedność mas ludowych. Tę tezę można było urzeczywistnić tylko środkami fotomontażu, który osiągnął niezwykłą popularność na początku lat trzydziestych. Najbardziej znaczące prace drukowano w formie dwóch arkuszy. Majestatyczny obraz defilady świątecznej na Placu Czerwonym w Moskwie przedstawił W. Jelkin (1932) na plakacie Niech żyje Armia Czerwona – Siły Zbrojne Rewolucji Październikowej!. Autor stworzył zbiorowy portret władzy radzieckiej, ukazał narodowi partyjno – państwową hierarchię tych lat. Parady wojskowe i pochody sportowców na Placu Czerwonym, nieodłączne w czasie świąt państwowych końca lat 30., były najbardziej charakterystyczną demonstracją radzieckiego wizerunku życia. Głównym symbolem utrwalonej władzy stał się gigantyczny wizerunek J. Stalina, jak zawsze w szarym szynelu, wyniesiony ponad masy ludowe (plakat N. Dołgorukowa i W. Deni, 1939). W połowie lat 30. zabrzmiała dewiza Stalina: Żyje nam się lepiej, żyje się weselej!. Rozpoczął się nowy etap w historii reklamy komercyjnej. Wyroby perfumeryjne i kosmetyczne, konserwowana żywność i lody, wyroby cukiernicze i napoje alkoholowe, cygara i futra – wszystko stało się jej obiektem. Nad tworzeniem plakatów pracowali klasycy A. Zielenskij, I. Bograd i młodzi profesjonaliści A. Pobiedinskij i S. Sacharow. Wszystkich ich łączyło mistrzowskie opanowanie rysunku, umiejętność pracy z kolorem i wspaniały kunszt portretowania, tak bardzo cenione w tamtym czasie.

Walka o pokój Wśród setek wzorów plakatów wykonanych w czasie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej od 1941 do 1945 roku koniecznie należy wyodrębnić przełomowe – autentyczne arcydzieła agitacji. Pierwszym plakatem wojennym, który pojawił się na ścianach moskiewskich domów była praca artystów plastyków grupy Kukryniksy niosąca hasło Bezlitośnie rozgromimy i zniszczymy wroga!. Charakterystyczną pracą, manifestującą i dzisiaj uczucie osobistego zaangażowania w tragiczne wydarzenia, był plakat I. Toidze Ojczyzna – matka wzywa! (1941). W końcu lat 40. i w pierwszej połowie lat 50. artyści przywrócili plakatowi walory malarskie. Dzięki ekspresji portretowanych modeli, wyrazistości ich gestów i lakoniczności haseł, legenda o idealnym kraju zwycięskiego socjalizmu stawała się bardziej realna. W hierarchii bohaterów plakatów na samym szczycie znalazł się wizerunek towarzysza Stalina – głównego symbolu państwa, mądrego wodza, nosiciela idei komunistycznej (plakat W. Iwanowa 'Dojdziemy do dobrobytu!, 1949). Ważna rola, w realizacji planów odbudowy ZSRR, wyznaczona była narodowi – twórcy, którego uosabiał potężny wizerunek człowieka pracy: hutnika, budowniczego, drwala... Kobieta – matka, która przeżyła tragedię niedawnej wojny, przedstawiana była na plakatach z dzieckiem na ręku – do dzieci należała przyszłość kraju (plakat N. Watoliny, 1946). Kobieta głosowała w wyborach do Rady Najwyższej Kraju na kandydatów bloku komunistów i bezpartyjnych (plakat W. Iwanowa, 1947), wzywała narody do walki o pokój (plakat K. Iwanowa, 1952). Dzieci wojny marzyły, by zostać lotnikami (plakat J. Czudowa, 1951). Pierwsze sukcesy sportowców radzieckich na międzynarodowych zawodach uskrzydlały. Należało koniecznie szkolić nowe kadry mistrzów: lekkoatletów, narciarzy, piłkarzy... Wszędzie rozbrzmiewało hasło: Młodzież – na stadiony! (plakat Ł. Gołowanowa, 1947). W kinach całego kraju wyświetlano optymistyczne filmy przedwojenne: Wielkie życie w reżyserii Ł. Łukowa; Świniarka i pastuch I. Pyriewa i inne. Iluzoryczność i malowniczość reklamy handlowo – przemysłowej, proponowany przez nią asortyment towarów i produktów powinien był utwierdzić wszystkich w przekonaniu o definitywnej odbudowie ekonomicznej kraju i sukcesach socjalizmu. W warunkach zimnej wojny po doświadczeniach z bombą wodorową w ZSRR, rozpoczęła się walka o tajemnice wojskowe. Propagandowa czujność przybrała charakter ogólnospołeczny. Gadasz – wrogowi pomagasz (1954) – to aktualne hasło plakatu W. Koreckiego, na którym wróg przedstawiony jest jako dwulicowy agent. Obyczajową stanowczość ukazywał plakat W. Tworkowa Nie!, którego bohater dokonał świadomego i należytego wyboru odmawiając wypicia kieliszka wódki (1954). Nowy temat plakatów radzieckich lat pięćdziesiątych: wezwanie do zagospodarowania bogactwa nieobjętych przestworzy ojczyzny – dał życie nowym bohaterom. Stali się nimi komsomolcy, przodownicy pracy. Plakat opiewał młodzieńczy urodę, bohaterski wysiłek, nieugiętość w osiąganiu wyznaczonych celów (plakaty W. Goworkowa Czas na prace polowe!, 1954; O. Sawostiuka i B. Uspienskiego Moje dobre, moje piękne, 1955 i inne). Szczytem osiągnięć państwa radzieckiego okazał się, dokonany w 1961 roku, lot człowieka w kosmos. Portret pierwszego kosmonauty J. Gagarina przez wiele lat symbolizował siłę systemu i tryumf techniki (plakat A. Jakuszyna, 1971).

W końcu lat 80. sztuka odrzuciła swoich bohaterów i narodowe symbole. Artystów zaczęła interesować moralna ocena przeszłości kraju, którą także próbowali przekazać w plakacie (A. Waganow Kolektywizacja 1929, 1989). Jednak on sam, jako gatunek, stracił doniosłe znaczenie społeczne, które zyskał przez siedem dziesięcioleci. Aleksander Fiodorowicz Szkliaruk