Z powstańczej Warszawy do wojennego Wrocławia, czyli warszawiacy w niemieckich obozach pracy w Breslau

1.10.2024 roku | godz. 17.00 | sala 35

prelekcja Kamilli Jasińskiej w ramach cyklu Wszechnica wiedzy o Wrocławiu

Powstanie warszawskie, które wybuchło 1 sierpnia 1944 roku i trwało 63 dni, mocno i szybko przełożyło się na zwiększenie liczby polskich robotników przymusowych nie tylko w Breslau, lecz i w całej III Rzeszy oraz w Generalnym Gubernatorstwie. Ludność cywilna powstańczej Warszawy była największą i jednocześnie najbardziej poszkodowaną grupą. Szacuje się, że zginęło około 180 tys. osób, z czego duża część w ciągu zaledwie kilku dni podczas rzezi Woli. Znacznie więcej, około 650 tys. cywilów, zostało wypędzonych ze swoich domów i przez różne obozy przejściowe – np. Durchgangslager 121 w Pruszkowie – trafiło na roboty przymusowe.

Do niemieckiego Wrocławia warszawiacy byli przywożeni już od pierwszych dni sierpnia, jednak najwięcej transportów przypadło na początek października 1944 roku, już po upadku powstania. Niestety nie wiadomo, ile i jak licznych transportów dotarło do stolicy Dolnego Śląska. Szacuje się, że przez obozy w Breslau i jego najbliższej okolicy, jak choćby przez niemiecki obóz przejściowy Burgweide na terenie obecnego osiedla Sołtysowice, mogło przejść przynajmniej kilkanaście, a może nawet kilkadziesiąt tysięcy warszawiaków, nie licząc tych, którzy w obozie przejściowym Burgweide byli niejako tylko przejazdem, w drodze w głąb III Rzeszy. Wielu na etapie wstępnej selekcji, po upokarzającym procederze odwszawienia, przydzielono do pracy w Breslau i osadzono w kilkunastu niemieckich obozach pracy, w tym kilku, które utworzono specjalnie dla nich.

Około 800 kobiet z dziećmi do lat 14 trafiło do gmachu szkoły na dzisiejszym Sępolnie, do obozu, który w powojennych wspomnieniach występuje jako Kuckuksweg Lager Zimpel Hindenburgschule (obecnie Zespół Szkół nr 9 przy ul. Rafała Krajewskiego 1). Blisko dwa tysiące osób skierowano na osiedle Morgenau, czyli na dzisiejszy Rakowiec. Tam ulokowano ich w dwóch obiektach restauracyjno-rozrywkowych, dziś już nieistniejących: Wappenhof oraz Bürgersäle. Choć warszawiacy byli przetrzymywani także w wielu innych obozach, m.in. na terenie podmiejskiej wsi Brockau (obecnie Brochów), to właśnie te trzy obozy oraz podmiejski obóz Burgweide uchodzą za symbol obecności cywilnej ludności powstańczej Warszawy w Breslau. Warszawiaków zmuszano do pracy w różnych miejscach – od niewielkich zakładów rzemieślniczych po duże koncerny przemysłowe, pracujące na rzecz niemieckiego przemysłu wojennego. Wielu pracowało także przy budowie barykad, umocnień oraz tzw. wewnętrznego lotniska miejskiego w rejonie dzisiejszego pl. Grunwaldzkiego. Niestety, nie wszystkim dane było przeżyć dramatyczną walkę o Festung Breslau.

Część z tych, którzy dotrwali zakończenia działań wojennych, zdecydowała się pozostać w polskim Wrocławiu. To oni zasilili szeregi pionierów powojennego życia naukowego, kulturowego, gospodarczego i administracyjnego. Wielu powróciło jednak do Warszawy lub udało się w inne regiony kraju. Do powojennego Wrocławia przybyli natomiast powstańcy, którzy końca wojny dotrwali gdzie indziej, a w stolicy Dolnego Śląska szukali bezpiecznego schronienia. Tym sposobem zarówno cywilna ludność powstańczej Warszawy, jak i powstańcy warszawscy aktywnie zaangażowali się w tworzenie powojennego polskiego Wrocławia. Im wszystkim należą się nasza pamięć i wdzięczność. Właśnie dlatego w dniach 2–6 października, z okazji obchodzonego 2 października Dnia Pamięci o Cywilnej Ludności Powstańczej Warszawy, wrocławski oddział IPN planuje szereg rozmaitych działań, które mają na celu upamiętnienie tego wspólnego dla Wrocławia i Warszawy niezwykle istotnego wątku naszej historii.

Kamilla Jasińska Oddział Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu