BORYS GODUNOW

Modest Musorgski

MEGAWIDOWISKO OPERY WROCŁAWSKIEJ HALA STULECIA – WROCŁAW, PAŹDZIERNIK 2007

premiera spektaklu: 19 października 2007 r.

OPIS PROJEKTU

KOMPOZYTOR I DZIEŁO Modest Musorgski, genialny samouk, muzyczny i dramatyczny realista, uchodzi za enfant terrible muzyki rosyjskiej XIX w. Jego cała twórczość była ściśle związana z intonacjami rosyjskiej muzyki ludowej. Nowatorskie dążenia kompozytora najsilniej objawiły się w dziedzinie harmoniki, wywierając znaczny wpływ na późniejszą twórczość impresjonistów – przede wszystkim Debussy’ego. Na gruncie opery Musorgski stworzył odmienny pod wieloma względami od dotychczasowych form gatunek „ludowego dramatu muzycznego”.
„Borys Godunow” Musorgskiego to jedno z dzieł muzycznych o szczególnym dla historii muzyki znaczeniu. Zajmuje ono miejsce wyjątkowe zarówno w całej muzyce rosyjskiej, jak też i w twórczości samego Musorgskiego. Choć wtajemniczeni w sztukę kompozycji mogą w nim znaleźć błędy i niedociągnięcia, dzieło przedstawia niezwykle wysoką wartość pod względem muzycznym i dramatycznym. Wywarło wpływ na całą estetykę gatunku operowego, a mimo to nie zdołało służyć za wzór samemu kompozytorowi, bowiem próba stworzenia drugiego dzieła o podobnym charakterze – „Chowańszczyzny” – nie została uwieńczona pełnym powodzeniem. Kolejnym paradoksem jest fakt, że „Borys Godunow” zachowuje tradycyjne, ulubione przez XIX-wieczną arystokrację i burżuazję formy grand opéra, a jednocześnie spełnia postulaty najbardziej postępowych krytyków i teoretyków sztuki ówczesnej Rosji, zwalczających ideę „sztuki dla sztuki”, a żądających jej związania z życiem i problemami społecznymi. Jest to więc dzieło rdzennie rosyjskie – odzwierciedla znakomicie różnorodne prądy i kierunki nurtujące w tym okresie inteligencję rosyjską. W oparciu o poemat Puszkina Musorgski stworzył 7 scen operowych malujących wyraziście tragedię rosyjskiego ludu oraz polityczną anarchię, a na tym tle – osobisty dramat cara Borysa. Pod względem dramatycznym sceny te jednak nie bardzo się ze sobą wiązały; główne postaci pojawiały się i znikały bezpowrotnie, ze szkodą dla rozwoju akcji. Poza tym w całej operze znajdowała się tylko jedna i to uboczna rola kobieca. Dodając do tego muzyczne nowatorstwo i dość „rewolucyjny” miejscami charakter libretta, nietrudno zrozumieć, że opera Musorgskiego wydała się władzom Carskiej Opery w Petersburgu nadto „nietypowa” i że w 1871 r. została odrzucona. Kompozytor jednak nie zraził się i w ciągu dwóch lat opracował nową redakcję „Borysa Godunowa”. Podzielił go na 4 akty z prologiem, dodał 2 pełne sceny ukazujące fałszywego Dymitra na polskim dworze wojewody Mniszcha, ponadto wprowadził szereg istotnych zmian. W nowej wersji „Borys Godunow” został wystawiony w Teatrze Maryjskim, przynosząc kompozytorowi ogromny sukces. Jednak najbliżsi przyjaciele Musorgskiego z Potężnej Gromadki nie mogli mu darować licznych „nieprawidłowości” muzycznych, surowości harmonii i pozornego ubóstwa instrumentacji.

Najbardziej raziło to Nikołaja Rimskiego-Korsakowa, mistrza orkiestracji i techniki kompozytorskiej, który chcąc przysłużyć się dziełu zmarłego przyjaciela, w latach 90 XIX w. sporządził kompletnie nową wersję całej opery, korygując i retuszując cały szereg momentów, jego zadaniem wyraźnie słabych czy błędnych. Opracował nową instrumentację i dokonał radykalnych skrótów. Krytykowany za swoje interwencje stworzył w latach 1906-1908 nową wersję, rozszerzoną o uroczystą muzykę koronacyjną i poloneza. Te wstawki są charakterystyczne dla stylu opracowania Rimskiego- Korsakowa. Dramat muzyczny Musorgskiego nabrał charakteru wielkiej opery romantycznej, który wyraźnie wzmocniła barwna, jasna instrumentacja, udoskonalenia i uproszczenia harmonii i rytmu oraz podział na akty i sceny. Podczas paryskiej premiery w 1908 r. Fiodor Szalapin, jeden z najwybitniejszych śpiewaków (bas) przełomu XIX i XX wieku, przyczynił się do światowego sukcesu opery w opracowaniu Rimskiego-Korsakowa. Wrocławska inscenizacja oparta będzie właśnie na tej wersji.

REŻYSER I DZIEŁO YURI ALEXANDROV – SŁOWO OD REŻYSERA

WIELKA SMUTA
Wrocławski „Borys” – to próba ujęcia całej historii rosyjskiego caryzmu na przestrzeni czterech wieków – od początku władania Domu Romanowych do naszych czasów, pokazująca jak dużo wspólnego jest w rozwoju ludzkości. Sedno spektaklu nie leży w tym, czy Borys uczestniczył w fizycznym usunięciu carskiego potomka, ale w tym, że w losie każdego władcy narodowa plotka będzie szukać i znajdować swojego „zabitego carewicza” i będzie odpowiadać na ucisk swoją obcością wobec władzy, cyniczną obojętnością wobec zła i dobra, zmieniającą się w bezsensowną wesołość i straszne święto, od którego zaczyna się spektakl i którym się kończy w scenie pod Kromami.

Główny obraz spektaklu to skomplikowane przeplatanie się szyn kolejowych, szpecących ziemię. To ślepy zaułek. To drogi, po których porusza się historia ludzkości. Masy ludowe istnieją w tej zamkniętej przestrzeni rodząc carów, prawowitych i samozwańczych i niemal się nie zmieniają wraz z upływem czasu. Obok przesuwają się wagony pociągów – maleńki wagonik z ciałem zabitego carewicza, od czasu do czasu przenikając przestrzeń sceny przesuwa się brudny, ciasny wagon ogrzewanym piecykiem (scena w kielii) czy platforma dla więźniów (scena z Wasilija Błażennego ).

To wieczny ruch – od Borysa Godunowa do Mikołaja II i Putina. Zmieniają się władcy, ale nie zmienia się ludzkość, bo naród to wyjątkowa, stała wielkość. Scena będzie również dworcem kolejowy, który jednoczy wszystkich, i Rosjan i Polaków. Wszyscy jesteśmy na dworcu, bo dworzec to przede wszystkim zmienność, nieśmiała nadzieja na przemiany – te oczekiwane i te wzbudzające lęk.

Biorąc pod uwagę skalę i niezwykły zasięg przestrzeni teatru (Hala Stulecia), twórcy tego spektaklu pragną poszerzyć znaczeniowe ramy utworu, w pierwszej kolejności rozpatrując go jako dramat Rusi, w której odbijają się problemy, o których, mam nadzieję, rozmyśla się również w Polsce. Z tego powodu wybrano rzadko wykorzystywaną drugą redakcję tekstu, w której zawarty jest polski akt i sławne Kromy – scena bezsensownego i ostrego buntu – święta kończącego spektakl wiecznym pytaniem: co dalej?

W reżyserii Yurija Alexandrova „Borys Godunow”, który w historii gatunku stanowi dzieło przełomowe, zarówno jeżeli chodzi o treść libretta, temat jak i formę muzyczną, staje się uniwersalnym dramatem władzy. Niemal jak w antycznej tragedii sam fakt jej zdobywania, sprawowania i konieczność jej utrzymania uruchamia mechanizm destrukcji, niszczący samego tyrana i będący przekleństwem podległego mu narodu. Za sprawą niezłomnej i nieuleczalnej natury ludzkiej mechanizm władzy staje się cykliczny, koniec jednej tyranii staje się początkiem następnej i koło historii toczy się znów po tym samym zamkniętym torze. W historii panowania Borysa Godunowa można odnaleźć obraz sprawowania rządów przez władców wszystkich epok, generacji i krain – staje się ona przypowieścią o jednym z największych problemów ludzkości: wspólnej tragedii rządzących i rządzonych.

Reżyser spektaklu, Yuri Alexandrov, wraz ze scenografem Pawłem Dobrzyckim zamierzają wykorzystać architekturę Hali Stulecia jako naturalną scenerię spektaklu.

REALIZATORZY I WYKONAWCY

W megawidowisku weźmie udział łącznie ok. 200 artystów.

KIEROWNICTWO MUZYCZNE – prof. Ewa Michnik, dyrektor naczelny i muzyczny Opery Wrocławskiej, posiada bardzo wysokie kwalifikacje muzyczne w realizacji megaprodukcji operowych, to wybitny dyrygent występujący ze znakomitymi zespołami na najbardziej liczących się scenach operowych Europy i świata. Wszystkie dotychczasowe megawidowiska Opery Wrocławskiej przygotowane w warstwie muzycznej według jej koncepcji artystycznej były bardzo wysoko oceniane przez międzynarodowe grono krytyków muzycznych.

REŻYSERIA – Yuri Alexandrov. To jeden z najwybitniejszych rosyjskich reżyserów teatralnych, któremu przypisuje się miano innowatora opery. Od prawie 30 lat związany jest z Teatrem Maryjskim w St. Petersburgu. W 1987 r. reżyser założył Chamber Music Theatre, początkowo pomyślany jako kreatywne „laboratorium” operowe, które z czasem rozwinęło się w profesjonalną Scenę Operową St. Petersburga, znaną w Rosji i za granicą. Za swoją twórczość reżyser został uhonorowany najważniejszymi nagrodami teatralnymi w Rosji. Inscenizacje Alexandrova cechuje naturalność, różnorodność i odwaga inscenizatorska. Śmiało adaptuje, analizuje i eksperymentuje z klasycznymi tekstami operowymi. Dzięki unikalnej estetyce i oryginalnym pomysłom jego sztuka wyznacza nowe kierunki w reżyserii scenicznej. Pomysły inscenizacyjne Alexandrova są intrygujące, przepełnione alegorią i metafizyką. Jedną z głównych dewiz artysty jest metafora, wyrażająca jego wewnętrzny, głęboko duchowy, filozoficzny i poetycki świat. Spektakle w reżyserii Yurija Alexandrova każdorazowo wywołują poruszenie wśród odbiorców i krytyki, urastając do rangi wydarzeń artystycznych, odnotowywanych przez wszystkie media. Yuri Alexandrov wystawił ponad dwieście produkcji operowych na rosyjskich i światowych scenach operowych. Były to m.in. „Opowieści Hoffmanna” Offenbacha (Mińsk), „Rigoletto” i „Aida” Verdiego, „Kniaź Igor” Borodina, „Uprowadzenie z Seraju” Mozarta i „Trubadur” Verdiego (Cheboksary), „Adrienne Lecouvreur” Cilea (Chisinau), „Magdalena” Prokofiewa, „Napój miłosny” Donizettiego (Samara), „Traviata” Verdiego, „Eugeniusz Onegin” Czajkowskiego (Kazachstan), „Napój miłosny” Donizettiego (Ryga), „Chowańszczyzna” Musorgskiego (Moskwa, Teatr Balszoj), „Don Giovanni” Mozarta (Wilno), „Kniaź Igor” Borodina, „Eugenisz Onegin” Czajkowskiego (Turcja), „Eugenisz Onegin” Czajkowskiego, „Don Giovanni” Mozarta (Włochy) i „Dama pikowa” Czajkowskiego (USA). Jednym z ostatnich spektakli wyreżyserowanych przez Alexandrova jest „Turandot” Pucciniego, zrealizowany w czerwcu 2003 w Weronie. Było to wydarzenie bez precedensu; po raz pierwszy w historii teatr w Weronie zaprosił rosyjskiego reżysera na scenę klasycznej opery włoskiej. W marcu 2006 r. w Metropolitan Opera z entuzjazmem została przyjęta „Mazepa” Czajkowskiego w doskonałej inscenizacji Alexandrova.

SCENOGRAFIA – Paweł Dobrzycki

KOSTIUMY– Małgorzata Słoniowska

PRZYGOTOWANIE CHÓRU – Małgorzata Orawska

CHOREOGRAFIA – Bożena Klimczak

SOLIŚCI (40 osób) – gwiazdy polskich i europejskich scen operowych.

ORKIESTRA (85 muzyków), CHÓR (200 osób) i BALET (30 osób) Opery Wrocławskiej, muzycy dysponujący bardzo wysokimi kwalifikacjami muzycznymi, występujący na najbardziej liczących się scenach muzycznych Europy, mający na koncie udział w licznych inscenizacjach operowych i megaprodukcjach, a także regularnie uczestniczący w fonograficznych nagraniach dzieł operowych.

PROJEKT PLAKATU – Andrzej Pągowski, jeden z najwybitniejszych plakacistów polskich. Artysta zaprojektował plakat do spektaklu premierowego Opery Wrocławskiej już po raz trzeci; poprzednie realizacje dla wrocławskiego teatru plakaty do premiery „Straszny dwór” (1983) oraz „Halka” (2005).