Szlak Renesansu w Małopolsce

Branice, Jeżów, Tarnów

Lamus w Branicach, Ratusz w Tarnowie, Dwor w Jeżowie

3 lipca (niedziela), godz. 10.00 - 15.00, wstęp wolny

---

W najbliższą niedzielę, tj. 3 lipca, zapraszamy na kolejne Spotkania z Kulturą Renesansu w ramach tegorocznej edycji programu Szlak Renesansu w Małopolsce. W centrum zainteresowania znajdą się tym razem zabytki epoki Renesansu w Branicach (tzw. „Lamus"), w Tarnowie (Ratusz, renesansowe kamienice przy Rynku) oraz Dwor w Jeżowie (Wilczyska k. Bobowej).

---

Od 10.00 do 15.00, o każdej pełnej godzinie, przewodnicy będą nieodpłatnie oprowadzać zwiedzających po obiektach, niewątpliwie należących do pereł Renesansu w Polsce. Zwiedzanie rozpoczynać się będzie co godzinę przed wejściem do obiektow, hasło: „Szlak Renesansu w Małopolsce".

W ramach Spotkań z Kulturą Renesansu zapraszamy rownież o godz. 11.00 do Dworu w Branicach na koncert muzyki renesansowej w wykonaniu Iwony Kałużyńskiej - flet, Lidii Chmielewskiej - altowka i Edyta Piwowarczyk - fortepian (pianino elektroniczne). W programie koncertu: Marcin Mielczewski Canzona, Mikołaj Sęp Szarzyńskiego Sonata, Adam Jarzębski Chromatica, Tamburetta, Francois Joseph Gossec Gavotte _i _Tamburyn.

Do wszystkich obiektow należy dojechać indywidualnie.

Dodatkowe informacje na stronie internetowej projektu: www.szlakrensansu.pl

Szlak Renesansu 2011

---

niedziela, 3 lipca

---

Przystanek pierwszy: Tarnow

---

Pierwsza wzmianka o Tarnowie pochodzi z roku 1125. W 1264 roku spotkali się w Tarnowie książę Rusi Halickiej daniel i bolesław v wstydliwy i wspolnie dokonali rozgraniczeń podległych im księstw. Prawa miejskie Tarnow uzyskał w 1330 z nadania władysława łokietka. Ówczesnym właścicielem miasta był spycimir leliwita. Dlatego herbem Tarnowa stała się właśnie leliwa. Tarnow przez wieki pozostawał miastem prywatnym, będąc kolejno własnością rodow: Tarnowskich (potomkow Spycimira, jednym z nich był hetman jan amor tarnowski), Ostrogskich, Zasławskich i Sanguszkow. W 1528 roku na zamku w Tarnowie przebywał przez poł roku wygnany krol węgier jan zapolya.

W xviii stuleciu, po pierwszym rozbiorze, Tarnow stał się częścią monarchii habsburskiej (krolestwo galicji i lodomerii). Dzięki temu utworzono w Tarnowie biskupstwo, gdyż dotychczas pobliskie tereny podlegały biskupowi krakowskiemu, a krakow znacznie poźniej stał się na dobre częścią Cesarstwa Austriackiego. W 1856 Tarnow znalazł się przy trasie kolei żelaznej (2-torowa linia kolejowa Krakow-dębica), co sprzyjało szybszemu rozwojowi miasta. Tarnow był pierwszym wolnym miastem w Polsce porozbiorowej. Został wyzwolony z 30 na 31 października 1918 roku.

„Perła Renesansu" - tak o tarnowskiej Starowce mowią wybitni znawcy sztuki. Tarnow w dobie Renesansu był jednym z najpiękniejszych miast w Polsce. Piękny kościoł parafialny, wspaniały ratusz, bogate polichromowane na zewnątrz kamienice mieszczańskie o ciekawej architekturze stwarzały wspaniały widok. W początkach XVI wieku Tarnow liczył około 1200 mieszkańcow. Miasto posiadało mury obronne, wodociągi i kanalizację. Zamożni mieszkańcy trudnili się rzemiosłem i handlem. Właścicielem Tarnowa był w tym czasie wybitny polityk, człowiek światły i bywały w świecie, hetman wielki koronny Jan Tarnowski.

Ratusz

---

Usytuowany pośrodku tarnowskiego Rynku jest, obok Katedry, najstarszą i najokazalszą z zabytkowych budowli miasta. Za sprawą formy i wystroju zaliczany jest do architektonicznych dzieł epoki Renesansu. Nietrudno odnaleźć w nim elementy budowli z czasow średniowiecza, gdyż początkami swymi sięga co najmniej połowy XV w. Doszczętnie zniszczony podczas dwoch wielkich pożarow miasta (1483 i 1484), już przed 1500 rokiem został odbudowany, a może nawet zbudowany na nowo za sprawą Jana Amora z Tarnowa, ojca hetmana Jana Tarnowskiego, jako budynek w całości murowany i piętrowy. Obecny kształt Ratusza jest rezultatem przebudowy i rozbudowy dokonanej pomiędzy 1567 a 1594 rokiem przez księcia Konstantego Ostrogskiego lub jego syna Janusza. Przypuszcza się, iż plany owych przekształceń opracował Jan Maria Padovano. Nie można jednak wykluczyć, że autorem ich był murator krolewski Santi Gucci.

Ratusz jest piętrową budowlą w kształcie skrzyni, zwieńczoną wysoką ścianą attyki, skrywającą pogrążone dachy, wzorowaną na attyce krakowskich sukiennic, ozdobioną grzebieniem złożonym z kamiennych maszkaronow i sterczyn. Wieża ratuszowa, dominująca nad całym miastem, jest w dolnej, starszej części, kwadratowa, wyżej cylindryczna, zwieńczona gankiem straży z wielograniastym hełmem, nad ktorym widnieje Pogoń Litewska ostatnich właścicieli Tarnowa - książąt Ostrogskich. Pierwsze piętro ratusza zajmują dwa wielkie pomieszczenia: Sala Pospolstwa i Sala Rady, do ktorych prowadzą reprezentacyjne schody znajdujące się w renesansowej klatce schodowej. Obecnie Ratusz pełni rolę obiektu ekspozycyjnego Muzeum Okręgowego.

*Zespoł renesansowych kamienic *

Przed głownym wejściem katedry wznosi się zabytkowa kamienica - dom Mikołajowskich. Jest to najlepiej zachowany dom w Tarnowie z początku XVI w. Wejście do kamienicy zdobi piękny renesansowy kamienny portal, a nad nim asymetrycznie umieszczony kartusz herbowy z gryfem i łacińskim napisem informującym, ze dom był „fundowany" w 1524 r. Obecnie w Domu Mikołajowskich i dwoch sąsiednich kamienicach znajdują się zbiory sztuki sakralnej Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie. Będąc na rynku należy zwrocić uwagę na dwie kamienice z podcieniami po stronie połnocnej wybudowane w II połowie XVI w., ktore najlepiej prezentują zachowane fragmenty stylu renesansu (kamieniarka, attyki).

Kolejnym przykładem budownictwa renesansowego jest Dom Florencki z II połowy XVI w. z elewacją frontową podwieszoną na poziomie piętra na charakterystycznych kamiennych kroksztynach.

Renesansowe nagrobki w Katedrze

---

Katedra w Tarnowie została wniesiona jako jednonawowa budowla pod koniec XIV w. Była rozbudowywana poprzez dobudowanie od południa i połnocy bocznych kaplic, ktore następnie przerodziły się w nawy boczne świątyni. Szczegolnymi - wzbudzającymi zachwyt zabytkami - są kamienne nagrobki znajdujące się wewnątrz tej świątyni prezentujące styl gotycki, renesansowy i barokowy. Pomnik nagrobny Barbary z Rożnowa znajdujący się w prezbiterium kościoła jest podręcznikowym przykładem jak w początkach XVI w. gotyk na ziemiach polskich przeradzał się w renesans. Figura zmarłej jest niewątpliwie wzorowana na gotyckich przedstawieniach Matki Bożej Bolesnej, zaś oprawa pomnika jest już renesansowa.

Dojrzałym przykładem renesansowej rzeźby, znajdującym się w tarnowskim kościele katedralnym jest pomnik nagrobny trzech Janow Tarnowskich w lewej nawie pod chorem.

Za najpiękniejszy w Europie renesansowy pomnik przedstawiający kobietę uważa się wiszący pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej, żony Hetmana Jana Tarnowskiego. Rzeźba pochodzi z warsztatu Bartłomieja Berrecciego, włoskiego artysty, budowniczego i rzeźbiarza Kaplicy Zygmuntowskiej w wawelskiej katedrze. Tarnowska Katedra jest znana przede wszystkim z najwyższych pomnikow nagrobnych w Europie. Jednym z nich jest pomnik Hetmana Jana Tarnowskiego wniesiony na lewej ścianie prezbiterium, jego wysokość wynosi 13,8 m. Jest to jeden z najpiękniejszych renesansowych zabytkow tego typu w Polsce i w Europie. Po drugiej stronie prezbiterium wznosi się monumentalny pomnik nagrobny książąt Ostrogskich - wniesiony już w stylu baroku.

Przystanek 2: Dwor w Jeżowie

Dwor obronny w Jeżowie jest jednym z najlepiej zachowanych obronnych dworow renesansowych w Polsce. Bryła dworu w Jeżowie, zbliżona w zewnętrznym obrysie niemal do kwadratu o wymiarach 16,5 m na 15 m, powstawała w dwoch etapach. Pierwotna budowla o kształcie prostokąta, powstała przed 1525 rokiem, stanowi obecnie południową część dworu. Jej budowniczymi byli prawdopodobnie Jeżowscy herbu Strzemię lub ich następcy Turscy herbu Gryf. Grubość murow tej części budowli sięga 175 cm. Należy się domyślać, że była ona jedno- lub dwupiętrowa o dwoch izbach na każdej z kondygnacji. Do dworu, w jej południowo-wschodnim narożu, przylegała baszta, pełniąca, jak i poddasze dworu, funkcję obronną.

Drugi etap budowy dworu datowany jest na koniec pierwszej połowy XVI wieku. Do starszej, południowej części, dobudowano wowczas część połnocną, przy czym całość uległa częściowemu obniżeniu. Grubość murow części połnocnej jest już mniejsza i nie przekracza 120 cm. Po przebudowie dwor miał po cztery izby na dolnych kondygnacjach (przyziemie i parter), natomiast na piętrze nad nową, połnocną częścią, urządzono wielką salę o przeznaczeniu reprezentacyjnym. Zakończenie drugiego etapu budowy dworu datuje się zazwyczaj na rok 1544, widniejący na tablicy erekcyjnej nad obecnym wejściem do dworu.

Dwor nie jest podpiwniczony i jest posadowiony na palach dębowych zanurzonych w bardzo wilgotnym gruncie. W części południowej przyziemia i parteru sklepienia kolebkowe, w pozostałych pomieszczeniach, rownież piętra, stropy drewniane. W otaczającym dwor parku można odnaleźć pozostałości fos i umocnień ziemnych, świadczących o dawnym obronnym charakterze obiektu.

Dwor w Jeżowie często zmieniał właścicieli, byli oni jednak spokrewnieni lub spowinowaceni ze sobą. Po wymienionych wcześniej rycerskich rodach Jeżowskich herbu Strzemię (XV wiek), Turskich herbu Gryf i Straszow herbu Ogończyk (XVI wiek) dworem władali: Brzeńscy herbu Połkozic (XVI wiek), Jaksa Rożnowie herbu Gryf (XVI i XVII wiek), Bylinowie herbu Belina (XVII wiek), a po nich między innymi: Kurdwanowscy herbu Połkozic, Jaworscy herbu Jelita, Majchrowiczowie i Onitschowie (XVIII i XIX wiek). W wieku XX dziedzicami dworu jeżowskiego byli Ramułtowie herbu własnego. Po 1945 roku dwor pozbawiony właścicieli popadł w ruinę. Po renowacji przeprowadzonej w latach 60. XX wieku gospodarzem dworu jest Zespoł Szkoł Plastycznych w Tarnowie. Dwor jeżowski pełni obecnie rolę ośrodka plenerowego dla młodzieży Szkoły. Odbywają się w nim rownież ogolnopolskie plenery malarskie tworcow profesjonalnych i amatorow.

Warto nadmienić, że przez ponad sto lat, od Adama Strasza po Olbrychta Rożna, panami na Jeżowie byli Bracia Polscy czyli Arianie. Z tego okresu pochodzą najciekawsze zachowane elementy wystroju i dekoracji wnętrza dworu: polichromie w Sali Zamkowej na piętrze dworu, przedstawiające panoramę Jeżowa od nieistniejącego zamczyska położonego na przeciwległym brzegu Białej do obecnego dworu, oraz sceny żeglarskie i myśliwskie. Zachowały się ponadto kamienne portale i kominki oraz elementy sztukaterii rownież w komnatach pierwszego piętra. Nieco młodsze, bo datowane na koniec XVII wieku są polichromie w Kaplicy Dworskiej, znajdującej się na parterze dworu, przedstawiające wizerunki świętych. Polichromie w pozostałych komnatach powstały lub zostały przemalowane na początku XX wieku. Tworcami fryzu obiegającego pod stropem największą komnatę - Salę Rycerską - są artyści malarze, nauczyciele z Zespołu Szkoł Plastycznych w Tarnowie. Wykonany on został w drugiej połowie XX wieku podczas renowacji dworu. Dwor w Jeżowie był plenerem wybitnych artystow. W jego murach gościli i uwieczniali go w szkicownikach i na płotnie między innymi Artur Grottger, Stanisław Wyspiański, Jozef Mehoffer, Władysław Łuszczkiewicz, Bronisława Rychter-Janowska i Wiesław Roehrenschef.

Przystanek 3: Renesansowa rezydencja Branickich (tzw. Lamus)

Budowla o walorach obronnych była głowną i reprezentacyjną rezydencją Branickich. Jej zręby pochodzą zapewne z początkow XVI w. Pełniła wowczas rolę wieży obronno-mieszkalnej. Dzisiejszy kształt uzyskała ok. 1603 r., po dobudowaniu sieni do budynku, ktory pierwotnie miał jedno wnętrze. Rozbudowę rezydencji przypisuje się Janowi Branickiemu (zm.1611), staroście niepołomickiemu, łowczemu krakowskiemu, kasztelanowi żarnowieckiemu i bieckiemu. Modernizacji siedziby rodowej dokonał słynny warsztat Santi Gucciego (artysta jest autorem min. nagrobkow krola Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu). W sąsiedztwie mogły stać budynki drewniane (mieszkalne i gospodarcze), ktore nie przetrwały do naszych czasow. Zapewne w tym czasie powstał też włoski ogrod geometryczny.

Budowlę wzniesiono na planie prostokąta (ok. 12 x 10 m). Wieża ma trojdzielne piwnice, sklepione kolebkowo. Na parterze, wzniesionym z cegieł w układzie polskim, znajduje się sień ze schodami na piętro oraz duża izba nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. Podobny układ dwudzielny występuje na piętrze, przykrytym belkowanym stropem modrzewiowym. Dach budowli określa się jako pogrążony lub koszowy (tzn. taki, w ktorym części zewnętrzne są umieszczone wyżej niż część środkowa). Jest on osłonięty attyką z arkadami i grzebieniem krenelażowym, czyli charakterystycznym, zębatym zwieńczeniem muru obronnego. Woda deszczowa odprowadzana jest na zewnątrz przez rzygacz. Elewację zdobi, typowe dla Renesansu, sgrafitowe boniowanie, ktore ma imitować mur z naturalnego kamienia. Technika sgrafitto polega na nałożeniu kolejno dwoch rożnobarwnych warstw tynku a następnie wydrapaniu warstwy zewnętrznej. W ten sposob powstał żołto-szary wzor.

Kunszt dłuta mistrzow skupionych wokoł Santi Gucciego ujawnia poźnorenesansowy wystroj sali na piętrze, zwłaszcza rzeźbiony kominek z wapienia pińczowskiego oznaczony datą 1603. Węgary obramienia stanowią pilastry herbowe na zwierzęcych szponiastych łapach. Dźwigają one na głowach woluty kapiteli jońskich, na ktorych spoczywa belkowanie, ozdobione gzymsem i kartuszem herbowym. Pole kartusza wypełniają przedstawienia pięciu herbow: w gorze Jastrzębiec i Nowina, w dole Gozdawa i Pobog, a w środku mniejsza tarcza z herbem Sulima. Bogato dekorowana jest rownież nadstawa kominka. Jej środek zajmuje drugi kartusz herbowy mieszczący wyobrażenia herbow Kotwicz, Gryf i Zabawa. Wokoł tarczy widnieją litery, ktore czytamy: Ioannes de Ruszcza Branicki, Castellanus Zarnowiensis, Capitaneus Niepolomicensis (Jan z Ruszczy Branicki, kasztelan żarnowiecki i starosta niepołomicki). Nad nim znajdują się klejnoty herbowe. Mistrzowsko wykonany jest rownież portal (obramowanie drzwi wejściowych). Jego gzyms zdobią liście akantu i ślimacznica. Kartusz herbowy umieszczony na środku gzymsu przedstawia herb dziedzicow Branic - Gryf.

---

Koordynacja projektu:

Katarzyna Trojanowska - kasia@villa.org.pl

Organizator:

Stowarzyszenie Willa Decjusza

Partnerzy:

Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Muzeum Zamek w Pieskowej Skale, Muzeum Zamek w Suchej Beskidzkiej, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Zespoł Szkoł im. Wincentego Witosa w Książu Wielkim, Zespoł Szkoł Plastycznych w Tarnowie

*Fundatorzy: *

_ _

Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Wojewodztwa Małopolskiego w ramach otwartego konkursu ofert z turystyki pn. Małopolska Gościnna

_ _

Projekt zrealizowano przy udziale finansowym Miasta Krakow

_ _

Sponsorzy:

Grupa Tauron, Grupa PZU, BP Europa SE, Siemens Sp. z o.o.

Partnerzy Medialni:

TVP Krakow, TVP Historia, Radio RMF Classic, Dziennik Polski, Spotkania z Zabytkami, Edukacyjny Krakow, Wrota Małopolski, Turystyka Małopolska, Krakow Zaprasza, Rodzinny Krakow.

---

---

bilety:

wstęp wolny