Sacralia Ruthenica

Staroruskie enkolpiony metalowe

Staroruskie enkolpiony metalowe w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie i Muzeum Narodowego w Warszawie

Na wystawie, po raz pierwszy na tak dużą skalę, eksponowane będą staroruskie enkolpiony, czyli dewocjonalia napierśne: krzyże-zawieszki, krzyże relikwiarzowe, plakiety, które stanowią przedmiot szczególnego zainteresowania badaczy w ostatnich latach. Są to bezcenne świadectwa wysokiego poziomu sztuki staroruskiej i jej zakorzenienia w kulturze bizantyńskiej.

Pośród wszystkich wyrobów metalowych krzyże relikwiarzowe napierśne, zwane potocznie enkolpionami, należą do najdawniejszych i najcenniejszych nabytków Działu Sztuki Cerkiewnej Muzeum Narodowego w Krakowie. Niewielki zbiór – gromadzony już od końca XIX wieku, a liczący ponad trzydzieści sztuk – jest reprezentatywny dla enkolpionów odnajdywanych na terenie całej Europy Środkowo-Wschodniej, datowanych w przedziale od XI do XIII wieku i wiązanych tradycyjnie z Rusią Kijowską. Prócz charakterystycznych krzyży relikwiarzowych, złożonych z dwóch połówek łączonych zawiasami, z pozostawionym wewnątrz wgłębieniem na relikwie – generalnie związanych z Rusią Kijowską – w zbiorze zachowany jest jeden prosty krzyż-zawieszka, przypominający krzyże skandynawskie oraz kilka plakiet metalowych bliskich podobnym wyrobom z Rusi Nowogrodzkiej. Niewielkie uchwyty i wymiary wskazują, że wszystkie odlewy przeznaczone były do noszenia na piersi (stąd określenie o greckim źródłosłowie: gr. en kolpios – napierśny).

W ostatnich latach badania nad enkolpionami uległy wyraźnemu zintensyfikowaniu. Wiąże się to niewątpliwie z postępem prac archeologicznych, których wyniki są dość szybko publikowane. Wykopaliska prowadzone na nowych stanowiskach w Polsce południowo-wschodniej, tj. na terenach dawnej Rusi Czerwonej, a także w głównych grodach Polski piastowskiej przyczyniają się do powiększenia liczby enkolpionów, dowodząc ich dużej popularności i znaczenia w okresie średniowiecza. Przykładem są prace w grodzie na Trepczy pod Sanokiem prowadzone przez Jerzego Ginalskiego, dyrektora Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Wśród nowych znalezisk, natrafiono na szczególną rewelację, jaką była forma odlewnicza wskazująca, że rozpowszechnione w tej części Europy metalowe krzyże relikwiarzowe, datowane na XI-XIII wiek, niekoniecznie musiały pochodzić wyłącznie z Kijowszczyzny.

Wielka ich liczba odnajdywana od ponad stu lat wraz z formami odlewniczymi pod Kijowem, na Kniażej Górze, czy w samym Kijowie w miejscu najstarszych świątyń (np. Dziesięcinnej), wskazywała właśnie na stolicę Rusi Kijowskiej jako źródło ich pochodzenia i rozpowszechniania. Ostatnio jednak uznaje się inne ośrodki produkcyjne, np. Włodzimierz, Łuck i – być może – wspomniany już Sanok. Krzyżyki odlewane z brązu miały skonwencjonalizowaną kompozycję: część wierzchnią wypełniała postać ukrzyżowanego Chrystusa, otoczonego półpostaciami świętych, umieszczonych w zakończeniach krzyża, w medalionach. Część spodnią wypełniała całopostaciowa Matka Boża z Jezusem na rękach, również otoczona półpostaciami świętych. Różnice występowały w awersie – w doborze świętych (ewangeliści, aniołowie, Matka Boska), w rewersie – w wyborze innego świętego w miejsce Matki Boskiej (w ramionach krzyża na ogół wyobrażano aniołów). Drobne różnice między krzyżami, charakter techniki i stan ich zachowania w niewielkim stopniu pozwalają precyzować ich datowanie, zamykające się z reguły w przedziale od XI do XIII wieku. W odróżnieniu od małych krzyżyków noszonych na ciele, enkolpiony przeznaczone były do noszenia na wierzchu odzieży, przede wszystkim przez ludność zamożniejszą.

Enkolpiony w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie nie były publikowane poza nielicznymi wyjątkami pokazanymi na wystawie "Cerkiew – Wielka Tajemnica" w 2000 roku w Gnieźnie i opisanymi przez Bronisławę Gumińską. Więcej krzyży pokazano w Sukiennicach w 1914 roku w ekspozycji stałej, oraz na dwóch powojennych wystawach w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie (1961, 1972). Obiekty pochodziły z darowizn, od osób prywatnych lub z innych muzeów i instytucji krakowskich. Dary te trafiały do wymienionych zbiorów w ostatniej ćwierci XIX wieku, a do Muzeum Narodowego w Krakowie pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku oraz tuż po II wojnie światowej.

Wystawa stanowić będzie dopełnienie międzynarodowej konferencji 12th Annual Meeting of the European Assotiation of Archaeologists, organizowanej przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN we wrześniu 2006 roku (przewidywany jest udział sześciuset specjalistów-znawców z całego świata). Osobna sesja poświecona będzie tylko enkolpionom jako świadectwom chrystianizacji Europy Środkowo-Wschodniej (22.09.2006 r.). Uzupełni ją zbiór enkolpionów nowożytnych greckich ze zbiorów Fundacji Książąt Czartoryskich, zbiór najcenniejszych enkolpionów z Muzeum Historycznego w Sanoku, a także kolekcja monet bizantyńskich ze zbiorów Gabinetu Numizmatycznego Muzeum Narodowego w Krakowie i naszyjnik z krzyży, pochodzący z Daniłowa Małego na Podlasiu, ze zbiorów Muzeum Podlaskiego w Białymstoku.

Wystawa, sesja naukowa i przygotowywany z tej okazji katalog zbiorów Muzeów Narodowych w Krakowie i Warszawie stały się możliwe dzięki współpracy obu Muzeów, a także Instytutu Archeologii PAN w Krakowie, Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie oraz Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego. Publiczności oraz specjalistom udostępnione będą kolekcje należące do zbiorów obu Muzeów – łącznie ok. 150 obiektów.

Kurator wystawy: Mirosław Kruk

Aranżacja plastyczna: Maria Jaworska