MISTERIA PASCHALIA 2019

16. edycja Festiwalu Misteria Paschalia, która odbędzie się w kwietniu 2019 roku, poświęcona jest Włochom, a w szczególności bogactwu muzycznych produkcji i spektakli na Wielki Tydzień w okresie późnego renesansu i baroku – w czasach, gdy Polska miała silne historyczne i kulturalne związki z Półwyspem Apenińskim. Istniało wiele powodów i przyczyn tych powiązań – pierwszym z nich była królowa Bona Sforza, córka Izabeli Aragońskiej (z rodu królów Neapolu) i Gian Galeazzo Sforzy (księcia Mediolanu), która została żoną króla Zygmunta I i w konsekwencji królową Polski w 1517 roku. W naszym kraju mieszkała do 1554 roku, by pod koniec życia wrócić do Włoch – zmarła w 1557 roku w swoim zamku w Bari. To Bona sprowadziła do Polski dziesiątki włoskich artystów, architektów i muzyków z Włoch, rozpoczynając tym samym wymianę między dwiema kulturami, kontynuowaną później przez wiele lat. Około 150 lat później kolejna królowa Polski Maria Kazimiera d'Arquien, zwana także Marysieńką, wdowa po wielkim królu Janie III Sobieskim, który uratował Europę przed najazdem tureckim, osiedliła się w Rzymie, gdzie stała się największym mecenasem sztuki i muzyki, wspierając kompozytorów takich jak Alessandro i Domenico Scarlatti.

Włoskie ślady są do dziś zauważalne w Krakowie i kilku innych historycznych miastach Polski. Z drugiej strony, siedziba królowej Polski w Rzymie – Palazzo Zuccari na placu Trinità dei Monti – jest dziś dostępna dla zwiedzających: mieści się tam najważniejsza w stolicy Włoch biblioteka ze zbiorami poświęconymi historii sztuki. Z kolei zbiory muzyczne zachowane w Bibliotece Jagiellońskiej oraz w wielu innych archiwach polskich świadczą o silnej obecności muzyki włoskiej w okresie od renesansu do wczesnego klasycyzmu; równocześnie można także zaobserwować stale rosnącą liczbę partytur wybitnych kompozytorów polskich tamtych czasów. Z racji tego, że Polska była jednym z najważniejszych sojuszników kontrreformacji, polskie kompozycje religijne dzielą wiele cech wspólnych z włoskimi obrzędami liturgicznymi i ludowymi, w szczególności tymi przeznaczonymi na Wielki Tydzień.

Festiwal Misteria Paschalia 2019 ma na celu odtworzenie tych historycznych i artystycznych więzi między muzyką włoską i polską poprzez prezentację antologii niezwykłego repertuaru włoskiego XVII i XVIII wieku w wykonaniu najlepszych dziś interpretatorów, zarówno włoskich, jak i polskich, w pięknych kościołach i historycznych miejscach Krakowa.

INFORMACJE DOTYCZĄCE POSZCZEGÓLNYCH PROGRAMÓW KONCERTOWYCH

15.04.2019

PASSIO
Gaetano Veneziano (1656-1714) – Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Joannem

Cappella Neapolitana, Antonio Florio

W dzisiejszych czasach znamy niewiele partytur włoskich kompozytorów ilustrujących Mękę Pańską powstałych przed epoką słynnych arcydzieł Jana Sebastiana Bacha. Spośród nielicznych znanych partytur do naszych czasów wykonuje się Passio Domini Nostri Jesu Christi secundum Joannem autorstwa Alessandra Scarlattiego. Naukowcy i eksperci uznają tę partyturę za wczesne dzieło kompozytora napisane w Rzymie około 1680 roku. Antonio Florio i jego zespół z kilku powodów stoją jednak na stanowisku, że Scarlatti skomponował swój utwór Passio w Neapolu po przeprowadzce do tego miasta w 1683 roku. Jednym ze wspomnianych powodów może być istnienie innej partytury, również opartej na Ewangelii św. Jana, opracowanej przez Gaetana Veneziana pod koniec XVII wieku. Podobieństwa między dwoma partyturami są uderzające, chociaż w niektórych aspektach ta druga ilustracja Męki Pańskiej oferuje bardziej rozbudowaną harmoniczną i kontrapunktyczną strukturę w stylu lokalnej tradycji zainaugurowanej przez Francesca Provenzale, nauczyciela Gaetana Veneziana. Do niedawna znana była tylko jedna partytura rękopiśmienna utworu Veneziana – utwór bez daty należący do kolekcji Oratorio dei Girolamini w Neapolu. Ostatnio pojawiło się jednak nowe źródło, opatrzone datą 1701, choć być może jest to wskazanie roku wykonania, nie zaś daty powstania kompozycji. Wspólnie ze swoim zespołem Antonio Florio dokonał cennego odkrycia prawdziwego arcydzieła, dzięki któremu możliwe jest także promowanie osoby jego kompozytora – Gaetana Veneziana, jednego z najwybitniejszych włoskich mistrzów swoich czasów.

16.04.2019

LA PASSIONE

Fragmenty różnych partytur do libretta La Passione di Gesù Cristo autorstwa Pietra Metastasia

Pietro Metastasio (1698-1782) był najbardziej wpływowym poeta per musica i librecistą XVIII wieku. Bezpośrednio po przeprowadzce do Wiednia w 1730 roku, już jako dworski poeta cesareo otrzymał od cesarza Karola VI zlecenie opracowania tekstu La Passione di Gesù Cristo, do którego muzykę skomponował następnie Antonio Caldara – utwór został wykonany w Wielkim Tygodniu tegoż roku w kaplicy dworskiej. Metastasio zdecydował się porzucić tradycję pisania utworów pasyjnych opartych na tekście czterech Ewangelii i zastosował bardziej teatralne podejście. Do dzieła wprowadził cztery postaci: Święty Jan, Maria Magdalena i Józef z Arymatei odpowiadają na pytania Świętego Piotra dotyczące Ukrzyżowania – ten zabieg upodobnił jego dzieło do produkcji operowej. Przez następne sto lat Passione di Cristo Metastasia należał do najbardziej udanych i znanych tekstów oratoryjnych, które muzyką zilustrowali wybitni kompozytorzy, m.in. Nicolò Conti (1739), Nicolò Jommelli (1749), Josef Mysliveček (1773), Pietro Maria Crispi (1775), Francesco Baldassarre Uttini i Antonio Salieri (1776), Stanislao Mattei (1792), a także Francesco Morlacchi (1812). Wykorzystując fragmenty partytur tych mistrzów (wykonywanych niegdyś w całej Europie, od Wiednia po Drezno, od Rzymu po Bolonię i Londyn), koncert La Passione rekonstruuje pasticcio charakteryzujące się ogromną intensywnością i dramatyzmem.

17.04.2019

Capella Cracoviensis

Na przełomie XVI i XVII wieku muzyczne więzi łączące Polskę i Włochy były nad wyraz mocne. Kompozytorzy z Italii wiedli prym na dworach Krakowa i Warszawy, zaś dzieła Mikołaja Zieleńskiego publikowane były w Wenecji, stamtąd zaś ich cyrkulacja na całą Europę postępowała lawinowo. Włoska stylistyka – zwłaszcza koncerty wokalne, wysmakowane polifoniczne madrygały czy wyjątkowy z racji akustycznych efektów styl polichóralny rodem z La Serenissimy, Najjaśniejszej, czyli Republiki Weneckiej – dominowała w twórczości polskich kompozytorów. Chór, dopowiadające głosom ludzkim głosy instrumentów dętych, partie koncertujące i solidna baza basso continuo pod batutą Jana Tomasza Adamusa: koncert Capelli Cracoviensis pokaże te, dziś często zapomniane, polsko-włoskie związki w całym ich splendorze.

18.04.2019

Miserere mei, Deus

Antonio Vivaldi – Credo e-moll RV 591 na chór i instrumenty smyczkowe

Antonio Maria Bononcini – Stabat Mater c-moll na solistów, chór i instrumenty smyczkowe

Leonardo Leo – Miserere na chór podwójny, 8 głosów i continuo

Rinaldo Alessandrini, jeden z najwybitniejszych dyrygentów repertuaru barokowego, zestawia religijne kompozycje najlepszych przedstawicieli trzech włoskich szkół: Vivaldiego z Wenecji, Bononciniego z Bolonii i Leonarda Leo z Neapolu. Credo e-moll RV 591 Vivaldiego, które powstało około 1715 roku, należy do najważniejszych dzieł muzyki sakralnej, natomiast Stabat Mater c-moll Bononciniego stanowi jedną z najbardziej znanych opraw muzycznych tego słynnego tekstu liturgicznego. Z kolei 8-głosowe Miserere autorstwa Leonarda Leo (1739) podziwiali wielcy kompozytorzy epoki romantyzmu, tacy jak Verdi i Wagner, a w czasach współczesnych – Riccardo Muti. To wykonanie przywróci muzyce religijnej początku XVIII wieku jej urzekający charakter.

19.04.2019

Tristes erant Apostoli

muzyka sakralna Antonia Noli
Tristes erant Apostoli

Pietro Marchitelli Concerto grosso nr 11 a-moll

Homo et Angelus

Ecce nunc benedicite

Stabat Mater

Sacramento Laudes

Ecce nunc benedicite

Spośród licznych wielkich mistrzów neapolitańskich wczesnego baroku, czyli początków tak zwanej szkoły neapolitańskiej, Domenico Antonio Nola jest jedną z mniej znanych i bardziej tajemniczych postaci. Wiemy bardzo mało o jego życiu spędzonym w całości Neapolu, gdzie urodził się w 1642 roku. Jego dzieła, które wywarły także wpływ na kolejne pokolenia, są jednak świadectwem jego doskonałych umiejętności. Był uczniem Giovanniego Salvatore w konserwatorium Turchini, do którego wstąpił w wieku 10 lat w 1652 roku, a po 1670 roku pracował jako organista katedry neapolitańskiej; aż do śmierci współpracował z Oratorio dei Girolamini, gdzie kopiował muzykę skomponowaną zarówno przez siebie, jak i przez innych muzyków. W Oratorio, gdzie jego twórczość przechowywana jest do dziś, pozostawił po sobie nie mniej niż 150 manuskryptów (datowanych na lata 1669-1713). W 1987 roku muzykolog Hanns-Berthold Dietz stwierdził, że Nola był jednym z najbardziej wpływowych mistrzów działających w Neapolu w drugiej połowie XVII wieku, a każde wykonanie jego muzyki stanowi potwierdzenie opinii Dietza. Po nagraniu kilku partytur Noli Antonio Florio po raz pierwszy poświęca cały program muzyce sakralnej tego mistrza (w tym jego wybitnej kompozycji Stabat Mater).

20.04.2019

Lu Cuntu de la Passiuni

Pino De Vittorio

Laboratorio '600 oraz Franco Pavan

Tydzień Męki Pańskiej (inaczej Wielki Tydzień, czyli okres obejmujący czas od Niedzieli Palmowej do Wielkanocy) był najbardziej intensywnym i dramatycznym okresem chrześcijańskiego roku liturgicznego, którego narracja opierała się na czterech Ewangeliach. Od średniowiecza w całych południowych Włoszech niewykształcona ludność z niższych sfer brała udział w spontanicznie organizowanych przedstawieniach prezentujących na scenie głównych bohaterów historii: Jezusa Chrystusa, żołnierzy, Kajfasza, Piłata i innych. W czasach kontrreformacji te tradycyjne spektakle teatralne zyskały na popularności, rozprzestrzeniając bogaty repertuar popularnych pieśni inspirowanych scenami Męki Pańskiej, często śpiewanych w różnych lokalnych dialektach. Niektóre elementy tej niepisanej tradycji przetrwały dzięki transkrypcjom wykonywanym przez muzyków-podróżników, w szczególności w XIX wieku, jednak jeszcze do niedawna były całkowicie ignorowane. Wspólnie z innymi muzykami Franco Pavan odzyskał i zrekonstruował ten nieznany repertuar. Wyjątkowy talent Pino De Vittorio, śpiewaka i aktora światowej sławy, pozwoli przywrócić głębokie emocje zawarte w tradycyjnych opracowaniach historii Męki Pańskiej.

22.04.2019

Festa Napolitana

Deliri, travestimenti, sberleffi e follie nella Napoli barocca

Pietro Antoni Giramo, Francesco Provenzale, Domenico Sarro, Francesco Mancini, Michel Angelo Faggioli, Giovanni Paisiello, Leonardo Vinci, Michele Mascitti, Giuseppe Petrini

W dzisiejszych czasach Neapol jawi się jako chaotyczna i pozornie niespójna mieszanka różnych stylów architektonicznych – a to ze względu na różne rządy sprawowane nad miastem na przestrzeni wieków. Z populacją liczącą niemal 400000 mieszkańców na początku XVII wieku (co sprawiało, że Neapol był drugim największym miastem po Konstantynopolu), miasto zostało zmuszone do wymyślenia nowych form urbanistycznych, które pozwoliłyby pomieścić tak ogromną liczbę ludności. Łagodny klimat „najpiękniejszej zatoki na świecie” sprawił, że przez cały rok można było tu żyć pod gołym niebem. Istniała nawet cała klasa społeczna, która specjalizowała się właśnie w życiu na świeżym powietrzu – lazzaroni – którym zawdzięczamy ogromny wkład w literaturę podróżniczą dotyczącą Neapolu. Miejskie życie zdominowane było przez popularne festyny i uliczne święta, a najlepszych kompozytorów działających w mieście zatrudniano do opracowania muzyki do komicznych scenek przedstawiających sytuacje z codziennego życia Neapolu. Rozbudowany kalendarz uroczystości obejmował zarówno święta religijne, jak i świeckie. I choć neapolitańskie feste zawsze wiązały się z żartami seksualnymi i kończyły ucztami, ich podstawowym elementem była przede wszystkim muzyka. Ta panorama muzyczna jest tak różnorodna, że wydaje się niemożliwe znalezienie jednego wspólnego określenia dla utworów, które trafiły do nas jako zakurzone manuskrypty starych partytur. A jednak wystarczy posłuchać pierwszych taktów kompozycji z tak odległych i różnych wieków, by w dzisiejszych wykonawcach i aktorach z łatwością dostrzec spadkobierców muzyków feste z przeszłości.

15.04.2019 22:00

O dolce amor Yesu – laudy średniowieczne

Micrologus

Koncert skupia się na średniowiecznych laudach – monodycznych i polifonicznych kompozycjach z tekstami we wczesnych odmianach języka włoskiego na głosy i instrumenty pochodzących z XII-XV wieku. Teksty dramatyczne, takie jak De la crudel morte de Cristo (O okrutnej śmierci Jezusa Chrystusa) przeplatają się ze słodkimi pieśniami o Matce Bożej (O Verginella bella) i religijnymi contrafacta (kontrafaktura, z łac. contrafactum – zmiana tekstu w utworze wokalnym) opartymi na popularnych melodiach, śpiewanymi przy akompaniamencie instrumentów takich, jak harfa, lutnia, viola da gamba, flety i bębny. Zespół Micrologus z Asyżu, jeden z najbardziej znanych zespołów zajmujących się muzyką z okresu średniowiecza i wczesnego renesansu, opracował plan podróży od wczesnych monodycznych laud śpiewanych przez pierwsze bractwa religijne w Umbrii w XII wieku do polifonicznych laud typowych dla włoskiego quattrocenta (czyli XV wieku), często kontrafaktursłynnych pieśni z tamtych czasów (tradycja cantasi come).

16.04.2019 22:00

Alfabeto falso

I Bassifondi

Pochodzący z 1606 roku traktat Girolama Montesardo zrewolucjonizował muzykę gitarową – zapisywał on bowiem muzykę gitarową w formie praktycznej tabulatury, której linie odpowiadały poszczególnym strunom i posługującej się następstwem akordów i oznaczeniem nie nutowym, a literowym („alfabeto“) dźwięków. Dzięki nowemu, uproszczonemu systemowi zapisu każdy mógł odtworzyć pozycję palców na gryfie bez znajomości obowiązującej powszechnie notacji – gitara stała się tym samym dostępna także dla amatorów. Spowodowało to zalew wydawnictw zawierających ulubione melodie i tańce. Szczypta melancholii w passacagliach, frenetyczne tarantelle, wesołe jacary – zespół I Bassifondi odtworzy spontaniczną sesję muzyczną, na jaką moglibyśmy trafić we Włoszech w XVII wieku, kipiącą polotem i niepohamowaną energią.

17.04.2019 22:00

Giaches de Wert – Passione secondo San Marco

Voces Suaves

Giaches de Wert, kompozytor flamandzkiego pochodzenia, odegrał bardzo ważną rolę w muzyce późnego renesansu, jednak przez wieki jego sława przygasła, w szczególności w porównaniu do współczesnych mu kompozytorów takich, jak Luca Marenzio czy Orlando di Lasso. De Wert przeprowadził się w czasach swojej młodości do północnych Włoch, gdzie pracował głównie na dworze Gonzagów w Mantui jako kompozytor i maestro di cappella pałacowego kościoła pod wezwaniem świętej Barbary. Artysta utrzymywał również bliskie kontakty z dworem d'Este w Ferrarze, prawdopodobnie najbardziej postępowym centrum muzycznym włoskiego renesansu. Jego twórczość, zarówno w zakresie muzyki świeckiej, jak i sakralnej, obejmuje jedne z najbardziej ekscytujących i innowacyjnych utworów XVI wieku.

Program koncertu zespołu Voces Suaves powstał na bazie wyobrażeń oratorium poświęconego Męce Chrystusa, do którego muzykę skomponował w całości Giaches de Wert, jak to być może miało miejsce w Mantui pod koniec XVI wieku. Głównym elementem oratorium jest Passio secundum Marcus na 5 głosów autorstwa Giachesa de Werta, skomponowane na nabożeństwa Wielkiego Tygodnia w kościele św. Barbary. Aby dopełnić narrację historii Męki Pańskiej, zespół Voces Suaves w swój występ włącza także komentarze muzyczne, tak aby całość przypominała strukturę zastosowaną między innymi przez Jana Sebastiana Bacha. W tym celu zespół dokonał wyboru motetów na 5 i 6 głosów autorstwa de Werta oraz kilka utworów instrumentalnych współczesnych mu kompozytorów, którzy pracowali również w kościele św. Barbary w Mantui. Rezultatem jest błyskotliwa rekonstrukcja prawdziwego brzmienia muzyki końca włoskiego renesansu.