Arcydzieła na fortepian: Schumann

#

ARCYDZIEŁA NA FORTEPIAN: Robert Schumann Faschingsschwank aus Wien (Karnawał wiedeński) op. 26

WYKŁAD

Prof. dr hab. Wojciech DUDZIK – teatrolog, kulturoznawca (Instytut Kultury Polskiej, Uniwersytet Warszawski)

Karnawał – święto, zabawa, widowisko

KONCERT

Tomasz ZAJĄC - fortepian

PROGRAM

Robert Schumann (1810 -1856)

Faschingsschwank aus Wien (Karnawał wiedeński) op. 26

Allegro. Sehr lebhaft

Romanze. Ziemlich langsam

Scherzino

Intermezzo. Mit grösster Energie

Finale. Höchst lebhaft

Po koncercie dyskusja z udziałem publiczności.

Pierwsze 10 lat twórczości Robert Schumann poświęcił wyłącznie kompozycjom na fortepian. Są to utwory bardzo różnorodne: sonaty, wariacje, etiudy, ale większość z nich stanowią typowe dla Schumanna cykle programowych utworów zgrupowane w rodzaj suity. Wypełniają one opusy od 1 do 23. Wśród wielkich kompozytorów jest to wypadek unikalny, porównywalny może ze Skriabinem, który praktycznie do końca życia pozostał wierny fortepianowi (na 74 opusy tylko 7 stanowią utwory symfoniczne). Nawet Chopin który również pisał prawie wyłącznie na fortepian właśnie w młodości stworzył parę utworów z orkiestrą i dwie kompozycje kameralne. Natomiast Schumann, który w okresie 1830 – 39 pisał wyłącznie na fortepian, potem z niezwykłym zapałem zajął się innymi formami muzycznymi: najpierw pieśnią (w roku 1840) potem utworami kameralnymi i symfonicznymi, chociaż od czasu do czasu wracał do fortepianu. Karnawał wiedeński op. 26, powstaje właśnie w 1839, jako jedna z ostatnich ważnych kompozycji na fortepian solo napisanych przez Schumanna, już w momencie kiedy powstają pierwsze opusy pieśni.

Fortepian w twórczości Schumanna jest organicznie związany z miłością kompozytora do Clary Wieck, która po latach zmagań z jej ojcem miała zostać jego żoną. Clara była genialną pianistką, już w wieku 7 lat dała się poznać wielkim autorytetom tego świata, a wkrótce już koncertowała po całej Europie. Schumann, mimo (a może właśnie wskutek) intensywnych ćwiczeń pianistą nigdy nie został, cudownym dzieckiem nie był, a uznanie dla niego jako kompozytora miało przyjść dość późno. Jeszcze w 1836, kiedy Chopin odwiedzał Schumanna w Lipsku, czynił to głównie aby posłuchać Clary. Twórczości swojego rówieśnika nie cenił zbytnio, znana jest jego wypowiedź o Karnawale op. 9: „to w ogóle nie jest muzyka.”

W 1839 Schumann próbował zdobyć uznanie i pracę która pozwoliła by mu spełnić warunek poślubienia Clary jaki postawił mu Wieck – przyzwoitych stałych dochodów w Wiedniu. Niestety Wiedeń nie okazał się miejscem przyjaznym dla Schumanna. Stałej pracy nie znalazł ale powstały tam pierwsze 4 części Karnawału wiedeńskiego. Ostatnia część zostanie ukończona w Lipsku w 1840, a w 1841 dzieło ukaże się drukiem.

Już sam tytuł op. 26 nawiązuje do słynnego wcześniejszego dzieła Schumanna – Karnawału op. 9. Jednak nieprzypadkowo sięga tu kompozytor po inne słowo (południowoniemieckie Fasching a nie romańskie Carnaval). Bowiem w miejscu zbioru miniaturowych obrazków składających się na op. 9, w Karnawale wiedeńskim op. 26 mamy wyraźnie skomponowaną 5-częściowa formę, która może nawet budzić skojarzenia z formą sonatową (podobnie jak to jest w Fantazji op. 17). Oczywiście, zarówno charakter jak i budowa Karnawału wiedeńskiego odbiega od typowej formy sonatowej (choć może nie tak bardzo od takiej wersji sonaty jak I Sonata fis-moll op. 13 Schumanna). Skrajne części są tu wyraźnie rozbudowane (jak w sonacie), ale pierwsze allegro ma formę regularnego ronda, a finał jest typowym allegrem sonatowym z powtórzoną ekspozycją (czyli odwrotnie niż w podręcznikowej sonacie). Również taneczny, radosny temat głównego tematu I części nawiązuje do tanecznych cykli Schumanna takich jak Papillons, Tańce związku Davida czy Karnawał op. 9. Natomiast części środkowe są krótkie i pełne różnorodnych emocji: liryczna, wzruszająca Romanza liczy zaledwie 25 taktów, po niej następuje urocze Scherzino i burzliwe Intermezzo przypominające nieco natchnione fragmenty Utworów fantastycznych op. 12.

Schumann zawsze uwielbiał maski i cytaty. Już w op. 4 cytował pieśni Schuberta, op. 5 i 13 zawierają tematy pochodzące od Clary, a w Fantazji op. 17 wykorzystał znaczący cytat z pieśni An die ferne Geliebte Beethovena. Cytat w Karnawale wiedeńskim jest specjalny. Oto w środku najbardziej rozbudowanego (czwartego) epizodu I części pojawia się temat Marsylianki. Warto pamiętać, że ta melodia, zwłaszcza w metternichowskim Wiedniu była zakazana przez cenzurę. W karnawałową zabawę nie wahał się więc Schumann wpleść obok osobistych wątków także tematy poważne, polityczne.

Karnawał wiedeński jest dedykowany belgijskiemu melomanowi Simoninowi de Sire, którego Schumann (jak pisał w liście z 1838) zaliczał go do 3 osób (obok Clary i Liszta), które rozumiały w tych trudnych dla kompozytora latach jego muzykę.

Lech Dzierżanowski

Tomasz ZAJĄC, student piątego roku Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina w klasie prof. Alicji Palety-Bugaj i dr Agnieszki Przemyk-Bryły. Przedtem uczeń mgr Julity Książkowskiej i mgr Anny Wołczeckiej w Szkole Muzycznej I i II stopnia im. Z. Noskowskiego w Gdyni oraz prof. Rudolfa Meistera w Staatliche Hochschule für Musik und Darstellende Kunst Mannheim, Niemcy.

Laureat wielu konkursów pianistycznych ogólnopolskich i międzynarodowych m. in.: Ogólnopolskiego Konkursu Pianistycznego w Kłodzku, 2004 (III nagroda), Ogólnopolskiego Konkursu Muzycznego im. J. Zarębskiego w Warszawie-Łomiankach, 2006 (II nagroda), III Ogólnopolskiego Konkursu Koncertowego Sinfonietty Polonii w Poznaniu, 2007 (I nagroda), XVI Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. F. Chopina w Szafarni, 2008 (III nagroda), IV Międzynarodowego Konkursu im. W.A. Mozarta Frascati-Roma, 2009 (I nagroda), XVIII Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. F. Chopina w Szafarni, 2010 (I ngaroda i nagrody dodatkowe), XVI Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Evangelii Tjiarri na Cyprze – Larnaka, 2011 (Grand Prix), V Międzynarodowego Konkursu F. Chopina w Wilnie, 2012 (I nagroda i nagrody dodatkowe), VII Międzynarodowego Konkursu EPTA w Krakowie, 2012 (II nagroda), I Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego Wykonawstwo Bez Limitów w Łodzi, 2013 (wyróżnienie) oraz konkursów muzyki kameralnej w tym w Holandii – Heerlen, 2008 i w Pradze – Concertino Praga, 2009.

Koncertował z Orkiestrą Filharmonii Warmińsko-Mazurskiej, Orkiestrą Smyczkową KIJOWSCY SOLIŚCI, Orkiestrą Sinfonietta Cracovia oraz Orkiestrą Sinfonietta Polonia, grając m.in. I Koncert fortepianowy C-dur L. van Beethovena.

W 2008 wystąpił w Łodzi na Festiwalu Młodych Pianistów PREMIA, gdzie zagrał Koncert fortepianowy d-moll nr 20 W.A. Mozarta. Ten koncert wykonał też z Capellą Gedanensis w Teatrze Miejskim w Gdyni jesienią 2011.

W maju 2012 ukończył szkołę muzyczną wykonując I Koncert fortepianowy e-moll op. 11 F. Chopina z towarzyszeniem Orkiestry Szkoły Muzycznej II stopnia w Gdyni i Sinfonietty Nordici. Koncert F. Chopina również wykonał w styczniu 2015 w Filharmonii Kaliskiej z towarzyszeniem Adama Klocka.

Występował w Niemczech, Francji, Norwegii, Białorusi, Czechach, Japonii.

Wielokrotny stypendysta Prezydenta Gdyni, Marszałka Województwa Pomorskiego, Funduszu na Rzecz Dzieci w Warszawie, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Klubu Rotary Gdynia.

Prof. dr hab. Wojciech DUDZIK, teatrolog i kulturoznawca zajmujący się teatrem i widowiskami XX i XXI wieku, w szczególności karnawałem. Kieruje Zakładem Teatru i Widowisk w Instytucie Kultury Polskiej. Jest także członkiem Komitetu Nauk o Kulturze PAN, wiceprzewodniczącym Komitetu Nauk o Sztuce PAN oraz prezesem Polskiego Towarzystwa Badań Teatralnych.

Doktorat uzyskał na podstawie rozprawy Działalność teatralna Wilama Horzycy w latach 1948–1959 (1990), a habilitację na podstawie książki Karnawały w kulturze (2005).

Ponadto opublikował książki autorskie Wieża Hölderlina i inne miejsca (2000), Struktura w antystrukturze. Szkice o karnawale i teatrze (2013), W poszukiwaniu stylu. Teatr Narodowy 1924-1939 (2015). Jest współautorem podręczników akademickich Teatr w kulturze (1991) i Antropologia widowisk (2005) oraz redaktorem kilku tomów zbiorowych, m.in. Świadomość teatru. Polska myśl teatralna drugiej połowy XX wieku (2007); Karnawał. Studia historyczno-antropologiczne (2011).

Aktualnie kieruje projektem naukowym NCN „Maska w kulturze współczesnej Europy: obrzęd – karnawał – teatr – zabawa – sztuka”.