RECHNITZ. OPERA – ANIOŁ ZAGŁADY

na podstawie dramatu Elfriede Jelinek “Rechnitz. Anioł Zagłady“

reżyseria, przestrzeń, kostiumy: Katarzyna Kalwat / muzyka: Wojtek Blecharz / tekst: Elfriede Jelinek / tłumaczenie, adaptacja, dramaturgia: Monika Muskała / opieka artystyczna nad aktorskimi i muzycznymi improwizacjami: Andrzej Bauer, Wojtek Blecharz, Katarzyna Kalwat / asystentka scenografki: Anna Rogóż / inspicjentka, asystentka reżyserki: Malwina Szumacher / kierowniczka produkcji: Magda Igielska

obsada: Cezary Kosiński, Magdalena Kuta, Lech Łotocki, Paweł Smagała, Tomasz Tyndyk, Justyna Wasilewska/Agnieszka Żulewska oraz muzycy zespołu Cellonet: Andrzej Bauer, Magdalena Bojanowicz/Krystyna Wiśniewska, Bartosz Koziak, Marcin Zdunik, Mikołaj Wojciechowski, Mateusz Błaszczak

obsada setu premierowego: Cezary Kosiński, Magdalena Kuta, Lech Łotocki, Paweł Smagała, Tomasz Tyndyk, Justyna Wasilewska/Agnieszka Żulewska oraz muzycy zespołu Cellonet: Andrzej Bauer, Krystyna Wiśniewska, Bartosz Koziak, Marcin Zdunik

produkcja: TR Warszawa

premiera teatralna: 7 i 8 lutego 2019, TR Warszawa/Marszałkowska 8

Premiera wersji performatywnej odbyła się 25 września 2018 w TR Warszawa/ Marszałkowska 8 w ramach 61. Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej “Warszawska Jesień”.

Właścicielem praw scenicznych do dramatu Elfriede Jelinek jest Rowohlt Verlag.

OPIS SPEKTAKLU

Scenariusz opery oparty jest na dramacie austriackiej pisarki Elfriede Jelinek, laureatki nagrody Nobla. Tekst odwołuje się do dramatycznych wydarzeń, które miały miejsce na zamku baronowej Margit von Batthyány w austriackiej miejscowości Rechnitz w marcu 1945 roku. Według zeznań świadków, podczas wydanego przez baronową przyjęcia, goście Margit von Batthyány – oficerowie lokalnego SS i Gestapo – wzięli udział w masakrze dwustu żydowskich przymusowych robotników, przywiezionych z Węgier. Zbiorowej mogiły zamordowanych robotników nigdy nie odnaleziono, a opieszale prowadzone śledztwo umożliwiło ucieczkę głównym oprawcom. Tekst Jelinek rozpisany jest na głosy pięciu Posłańców, którzy przedstawiają własne wersje wydarzeń. Spektakl nie będzie rekonstrukcją tego, co stało się 70 lat temu w Rechnitz. “RECHNITZ. OPERA – Anioł Zagłady” to próba zrozumienia mechanizmów działania zbiorowej pamięci. Głównym tematem spektaklu jest język jako instrument manipulacji, kłamstw i przemocy. To także opowieść o najnowszej historii Europy i europejskiej tożsamości, której częścią jest doświadczenie wojny i Holokaustu.

OD REŻYSERKI

Z pomysłem realizacji “Rechnitz“ nosiłam się od lat. W swoim dramacie Elfriede Jelinek przywołuje wydarzenia, które stały się symbolem austriackiego powojennego przemilczania, przygląda się mechanizmom działania zbiorowej pamięci ze szczególnym uwzględnieniem języka jako narzędzia manipulacji historycznej. Jej tekst zbudowany na relacjach posłańców pokazuje jak język uczestniczy w tuszowaniu, przekłamywaniu, rozmywaniu winy. Jak broni się przed prawdą i gładko radzi sobie z mówieniem o moralnych ekscesach, zbrodniach, ludobójstwie. Jelinek obnaża język debat publicznych. Pod wpływem ostatnich przemian polityczno-społecznych jej tekst przerażająco zyskał na aktualności, co zgrało się w czasie z publikacją wybitnego tłumaczenia Moniki Muskały. Realizacja “Rechnitz” wydaje się zatem niezbędna.

Od początku jasny był dla mnie muzyczny wymiar projektu i współpraca z Wojtkiem Blecharzem, który w swoich poszukiwaniach eksploruje performatywny wymiar operowości. To właśnie owa operowość, a w szczególności muzyczna forma recytatywu wydała mi się idealnym narzędziem do tego, aby wydobyć ukryte, pozawerbalne wymiary tekstu. Ucieczka w ekstazę, czy histerię wpisana jest w formę operową. Muzyka pozwala także zagłuszyć prawdę lub rozproszyć ją – stąd w naszej inscenizacji zespół wiolonczelistów grający na scenie, niczym pozostałość orkiestry na zamku w Rechnitz, gdzie dokonano zbrodni w przerwie między tańcami.

OD KOMPOZYTORA

Operowość “Rechnitz. Opery” zawiera się przede wszystkim w nowym podejściu do formy recytatywu: poszukiwaniu ścisłych związków między tekstem a jego muzycznością, wydobywaniu z samego tekstu ukrytych znaczeń poprzez nakładanie na niego dźwiękowych gestów, przypisanych motywów, umuzycznienie jego prozodii czy rytmizację tekstu wypowiadanego przez aktora. Aktor staje się muzykiem, śpiewakiem, beatboxerem, jego sposób podawania tekstu sprzężony jest organicznie z zespołem czterech wiolonczel, które śledzą narrację, akompaniują aktorom, ale mają też wymiar performatywny. Kwartet wiolonczel symbolizuje to, co ostało się z pałacowej orkiestry z czasów dawnej świetności – ostatnich “niedobitków”, zmuszonych zabawiać swoją grą zdegenerowaną arystokrację oraz towarzyszących jej nazistów podczas krwawych wydarzeń z marca 1945 roku. Współpraca z Katarzyną Kalwat, która wykazała niezwykłe wyczucie i rozumienie muzyki w swoim poprzednim i wielokrotnie nagrodzonym spektaklu “Holzwege”, opisującym historię kompozytora Tomasza Sikorskiego, jest dla mnie wielkim wyzwaniem. W swoich pracach operowych często odnoszę się do początków gatunku operowego (“Park-Opera” czy “Body-Opera”), dlatego możliwość podjęcia próby redefinicji gatunku recytatywu jest mi szczególnie bliska. W “Rechnitz. Opera”, która będzie moją piątą operą, muzyka nie tylko staje się tłem dla tekstu, ale dopełnia go i poprzez umuzycznienie (rytmizację, motywy przypisane) nadaje mu w pewnym sensie sztuczną formę. Podobnie dzieje się z relacjami świadków masakry w Rechnitz, którzy próbują opowiedzieć prawdę, nie wypowiadając jej, tak konstruują język, by go zatracić, upłynnić, zagubić w niekończących się łącznikach, epizodach, ozdobnikach i kontrapunktach.

BIOGRAMY TWÓRCÓW

Katarzyna Kalwat – reżyserka, absolwentka psychologii na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie oraz Wydziału Reżyserii Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie, stypendystka Rządu Francuskiego. Jej prace często mają początek w poszukiwaniach archiwalnych i skupiają się na badaniu mechanizmów pamięci i postpamięci. Zrealizowała m.in. spektakl “Holzwege” (prod. TR Warszawa, 2016, w ramach nurtu programowego Młody TR), który zdobył Grand Prix 22. Ogólnopolskiego Konkursu na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej, a także “Reykjavik’74“ (Teatr im. Wilama Horzycy w Toruniu, 2017), który otrzymał drugą nagrodę podczas XIX Ogólnopolskiego Konkursu Sztuki Reżyserskiej “Interpretacje” 2018. Reżyserkę interesują formy procesualne, praca na styku dziedzin sztuki, a także badanie wspólnego obszaru performansu i teatru. W tym sezonie zrealizowała min. instalację “Robert Walser. I would prefer not to” (prod. CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie, 2018). W marcu 2018 roku na Akademii Sztuk Pięknych w Paryżu zaprtezentowała porezydencyjny pokaz projektu “Ekstazy”, zbudowany wokół biografii i twórczości artystki Marii Klassenberg. Trzymiesięczna rezydencja odbywała się w ramach stypendium Katarzyny Kalwat przyznanego przez Instytut Francuski w Paryżu i Cité des Arts; artystką wizualną projektu była Jagna Ciuchta, w paryskim pokazie wzięły udział aktorki TR Warszawa – Maria Maj i Justyna Wasilewska. Ostatnim projektem Kalwat z pogranicza dziedzin jest “Grotowski non fiction” zrelizowany wspólnie z artystą wizualnym Zbigniewem Liberą (Teatr Współczesny we Wrocławiu, 2019).

Wojtek Blecharz – kompozytor, absolwent Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie, doktor kompozycji wydziału muzycznego Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Diego. Od 2012 współorganizuje wraz z Pawłem Mykietynem festiwal muzyczny “Instalakcje”, organizowany przez Nowy Teatr w Warszawie. Reżyser oper-instalacji: “Transcryptum” (prod. Teatr Wielki – Operę Narodową w Warszawie, 2013), “Park-

Operę” (koprod. Teatr Powszechny im. Zygmunta Hübnera w Warszawie, 2016) oraz “Body-Operę” (prod. Nowy Teatr w Warszawie i Huddersfield Contemporary Music Festival, 2014-2016). W kwietniu 2018 roku odbyła się premiera jego opery “FIASKO”, w reżyserii K.A.U & Wdowik w Teatrze Operowym w Darmstadt. W TR Warszawa Wojtek Blecharz wyreżyserował spektakl muzyczny “Soundwork” (2016) w ramach nurtu programowego Młody TR. Kompozytor stworzył też instalację koncertową Dom Dźwięku, zamówioną przez Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie oraz instalację “Axis for rhythm generators, analog synthesizers and cello”, zamówioną przez Instytut Goethego w Warszawie i Instytut Polski w Berlinie. Wojtek Blecharz jest autorem muzyki do spektaklu Marty Górnickiej “Courage und ihre Hunden“ (prod. Staatstheater Braunschweig 2015). Jego ostatnie kompozycje to utwory skomponowane m. in. dla Orkiestry z Zakazanego Miasta w Pekinie, International Contemporary Ensmeble ICE z Nowego Jorku, Musiques Nouvelles z Brukseli, KNM Ensemble z Berlina, zespołu Kwadrofonik, Klangforum Wien, Royal String Quartet, Flute O’Clock, LutosAir Quintet. W ostatnich sezonach muzyka Wojtka Blecharza była wykonywana m. in. na festiwalach MATA (Nowy Jork), Salzburg Biennale, Klangwerkstadt (Berlin), Bendigo Festival of Exploratory Music (Australia), Mostly Mozart (Nowy Jork), Huddersfield Contemporary Music Festival (Wielka Brytania), Rainy Days (Luxemburg). Kompozytor jest laureatem wielu nagród i wyróżnień, otrzymał m. in nagrodęstypendium za “doskonałość w kompozycji” 46. Letnich Kursów Muzyki Nowej w Darmstadt (2012), nagrodę konkursu kompozytorskiego IMPULS w Austrii (2013). Nominowany był do wielu prestiżowych nagród, m. in. Paszportów Polityki w kategorii “muzyka poważna” (2012); nagrody Orlenu “Polacy z Werwą” w kategorii Kultura i Sztuka (2013); nagrody Programu Trzeciego Polskiego Radia “Kulturysta Roku”; nagrody magazynu kulturalnego Co Jest Grane WDECHY w kategorii “Wydarzenie Roku“ i “Miejsce Roku” za stworzenie opery-instalacji “Transcryptum”. W 2016 roku Blecharz otrzymał nagrodę za muzykę do najlepszego wystawienia sztuki współczesnej za spektakl “Schubert. Romantyczna kompozycja na 12 wykonawców i kwartet smyczkowy” w reżyserii Magdy Szpecht (prod. Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego w Wałbrzychu, 2016).

Elfriede Jelinek – austriacka pisarka, autorka trzynastu powieści oraz ponad czterdziestu sztuk teatralnych. Ukończyła Konserwatorium w Wiedniu oraz historię sztuki na Uniwersytecie w Wiedniu. Głównymi tematami jej prozy jest kobieca tożsamość oraz współczesne problemy społeczne, m. in. walka z przejawami faszyzmu i antysemityzmu. Otrzymała ponad trzydzieści nagród i wyróżnień. Laureatka Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (2004). Wielokrotnie wyróżniana prestiżową nagrodą dramaturgiczną Mülheimer Dramatikerpreis, m.in. za “Rechnitz (Anioł Zagłady) w 2009 i za “Podróż zimową/Winterreise“ w 2011. W październiku 2013 otrzymała Nagrodę im. Johanna Nepomuka Nestroya (Nestroy-Autorenpreis) za sztukę “Cienie. Eurydyka mówi/ Schatten (Eurydike sagt)“. W 2017 przyznano jej Niemiecką Nagrodę Teatralną FAUST za całokształt twórczości.

Monika Muskała – tłumaczka, dramatopisarka, eseistka, dokumentalistka, wykładowczyni Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi. Tłumaczyła m.in. teksty Thomasa Bernharda, Ödöna von Horvátha, Heinera Müllera, Friedricha Schillera, Wernera Schwaba, Franka Wedekinda. Po jej przekłady w teatrze sięgali Michał Borczuch, Jan Klata, Krystian Lupa. Za pracę translatorską Monika Muskała była wielokrotnie wyróżniana przez austriacki Urząd Kanclerski. Współautorka dramatów: “Podróż do Buenos Aires” (2001), “Daily Soup” (2007) i “Cicha noc“ (2016). W 2017 roku nominowana do Nagrody Literackiej Nike oraz do Nagrody Literackiej Gdynia za esej “Między Placem Bohaterów a Rechnitz. Austriackie rozliczenia”, za który otrzymała Górnośląską Nagrodę Literacką JULIUSZ oraz Nagrodę im. Andrzeja Siemka “Literatury na Świecie“. W 2018 roku była nominowana do Gdyńskiej Nagrody Dramaturgicznej z Gabrielą Muskałą, z którą tworzy autorski duet Amanita Muskaria. Z austriackim fotografikiem i reżyserem Andreasem Horvathem wydała dwa albumy zdjęciowe: “Jakutien” (2003) i “Heartlands” (2007) oraz kilka filmów dokumentalnych, m. in. nagrodzony Kryształowym Globem na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Karlowych Warach “Z punktu widzenia emerytowanego portiera” (2006) oraz “Arab Attraction” (2010).

Andrzej Bauer – wiolonczelista, dyrygent, kompozytor, improwizator. Ukończył studia pod kierunkiem K. Michalika, a uzupełniał je pracując m.in. z A. Navarrą, M. Sadlo oraz D. Szafranem podczas licznych kursów mistrzowskich. Odbył dwuletnie studia w Londynie, w klasie W. Pleetha jako stypendysta Witolda Lutosławskiego. Artysta jest założycielem Warszawskiej Grupy Cellonet oraz Chain Ensemble – zespołu specjalizującego się w wykonawstwie muzyki najnowszej, z którym w 2017 roku zainaugurował Scenę Muzyki Nowej – 3-letnią serię koncertów w warszawskim Nowym Teatrze. Andrzej Bauer prowadzi klasy wiolonczeli na Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopina oraz na Akademii Muzycznej w Bydgoszczy. Andrzej Bauer nagrywał dla wielu zagranicznych rozgłośni radiowych i stacji telewizyjnych oraz brał udział w międzynarodowych festiwalach. Występował z recitalami i jako kameralista, a także jako solista z orkiestrami symfonicznymi i kameralnymi w większości krajów Europy, a także w U.S.A. i Japonii. Płyty artysty zdobywały nagrody (Fryderyk 2000, Nagroda Niemieckiej Krytyki Płytowej). Andrzej Bauer jest zdobywcą pierwszej nagrody na Międzynarodowym Konkursie ARD w Monachium, laureat Międzynarodowego Konkursu “Praska Wiosna”, nagrody Parlamentu Europy i Rady Europejskiej oraz nagród Związku Kompozytorów Polskich i Ministra Kultury za wkład w propagowanie muzyki współczesnej.