W podejmowanych od kilku lat badaniach nad metodami zorganizowanego systemu propagandy Dorota Nieznalska w wystawach przywołuje postaci wojen i konfliktów I i II wojny światowej (Suur-Suomi / Wielka-Finlandia) i historie miejsc (Kult pamięci! Tannenberg-Denkmal ). Analizując artefakty i głównie fotograficzne dokumenty historyczne na ich temat, dokonuje ich wiwisekcji. Dotyka wątków współcześnie zapomnianych, czasem wypieranych przez bezpośrednie ofiary, aby opowiedzieć nam o sposobach manipulowania w systemach totalitarnych. Wykazuje, jak te strategie są powtarzalne, zaczynając od dzielenia ludzi na kategorie rasowe, etniczne, narodowościowe, poprzez przymuszanie do prezentowania określonego światopoglądu, tłamszenie indywidualności, traktowanie odmiennych tradycji jako gorszych, bo obcych, aż po instrumentalizację metod nauki dla tworzenia nowych mitologii homogenicznego państwa.

Kanwą dla wystawy Kolekcja Institut für Deutsche Ostarbeit (IDO) [Instytutu Niemieckiej Pracy na Wschodzie] stała się działalność tytułowej niemieckiej placówki badawczej utworzonej przez faszystów w 1940 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Jej prezesem był dr Hans Frank, Generalny Gubernator i minister rządu Hitlera. W skład IDO wchodziło kilka sekcji, niezwykle ciekawą z dzisiejszej perspektywy, bo służącą „inwentaryzowaniu wizerunków” ludności, była Sektion Rassen-und Volkstumsforschung [Sekcja Rasowa i Ludoznawcza]. Jej zadaniem była dokumentacja antropologiczna, w tym pomiary i przede wszystkim fotograficzne wizerunki postaci. Dokumentowano także rodzaj zabudowań mieszkalnych ludności łemkowskiej, polskiej, romskiej, ukraińskiej i żydowskiej.

Dorota Nieznalska poddaje refleksji różnorodne wykorzystanie narzędzi antropologii i etnografii oraz historii sztuki. Ukazuje uwikłanie nauki w totalitaryzm, a także dwuznaczny status neutralnych i niewinnych na pierwszy rzut oka krajoznawczych i etnograficznych fotografii. Pracując na cyfrowym zapisie kolekcji IDO, artystka przeniosła wybrane portrety na szkło, dzięki czemu powstał ponadczasowy zapis w ambrotypii. Powrót do dawnej techniki szlachetnej fotografii przywraca portretowanym odebraną im ponad 70 lat temu godność. Temat odbieranych rodzicom dzieci „czystych rasowo” artystka podejmuje w sposób wyjątkowo poruszający, m.in. w odniesieniu do badań IDO w podkarpackiej wsi Haczów, której ludność cechował aryjski typ urody. W haczowskich dzieciach, wśród których większość miała jasne włosy i oczy, upatrywano potomków skandynawsko-germańskich plemion. Tak postawione wnioski w prosty sposób „uzasadniały” powody utworzenia sierocińców, tzw. Lebensborn, gdzie miała być realizowana metoda tworzenia jednostki czystej rasowo, pozbawionej sentymentalnych potrzeb i wyznającej jedyny słuszny pogląd narodowego socjalizmu. O tej niechlubnej historii opowiadają rzeźbiarskie obiekty i archiwalny film na ekspozycji.

Przywołując archiwa fotograficzne tworzone przez III Rzeszę w jednej z najstarszych polskich placówek naukowych, autorka z właściwą sobie odwagą przedstawia fakty i dokumentacje przetworzone w artystyczną formułę instalacji, fotografii, grafiki i obiektów. Warto przemyśleć tę mało znaną kartę historii II wojny światowej, która do 2008 roku pozostawała poza polskimi zasobami. Całe archiwum IDO zostało w 1945 roku ukryte w Bawarii, a po zajęciu jej przez wojsko alianckie przewiezione do Waszyngtonu. Dopiero 9 lat temu, trafiło w polskie ręce, do Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej oraz Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, z którego to zasobu artystka skorzystała w wystawie.

Dorota Nieznalska przywołuje zapomniane i drażliwe fakty bez kontrowersji, ale w odwołaniu do perspektywy własnej rodziny, którą poddano przymusowemu wysiedleniu w ramach Akcji Wisła. Właśnie mija 70. rocznica zakończenia tego pacyfikacyjnego i pełnego przemocy działania polskiego wojska, interpretowanego często jako czystka etniczna.

Dorota Nieznalska (ur. 1973 w Gdańsku) – rzeźbiarka, artystka wizualna, autorka prac wideo i fotografii. Absolwentka Wydziału Rzeźby w Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku, gdzie w 2013 uzyskała stopień doktora. W latach 2010–2017 wykładowczyni na Wydziale Intermediów. Współpracowała z Galerią Wyspa i Fundacją Wyspa Progress w Gdańsku. Autorka wielu wystaw indywidualnych i prac zrealizowanych w ramach programów rezydencyjnych m.in. w Finlandii, Szwecji, Niemczech. Oskarżona o obrazę uczuć religijnych w 2001, została uniewinniona w 2010. Jej twórczość stała się przyczynkiem do podjęcia szerokiej dyskusji na temat granic wypowiedzi w sztuce. Prace Nieznalskiej znajdują się w kolekcjach m.in. Muzeum Narodowego w Gdańsku, Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia, Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku, Galerii Arsenał w Białymstoku, Europejskim Centrum Solidarności w Gdańsku, Norrtelje Konsthalle w Szwecji, Kunstforum Ostdeutsche Galerie w Regensburgu.

Małgorzata Taraszkiewicz-Zwolicka

Miejsce: Muzeum Narodowe w Gdańsku/Gdańska Galeria Fotografii (Zielona Brama), Termin: 02.09.2017 r.- 29.10.2017 r., Wernisaż: 01.09.2017 r., godz. 18.00, Kuratorka: Małgorzata Taraszkiewicz-Zwolicka, Współpraca: Mariola Balińska, Maja Bieńkowska, Natalia Helman, Dariusz Sitek, Aleksandra Wolter.

Wystawa zrealizowana ze środków Miasta Gdańska w ramach Stypendium Kulturalnego Miasta Gdańska.

Organizatorzy wystawy dziękują: Instytutowi Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego Narodowemu Archiwum Cyfrowemu

Muzeum Narodowe w Gdańsku/Gdańska Galeria Fotografii (Zielona Brama) ul. Długi Targ 24, Gdańsk 80-288, Tel. +48 58 307 59 12 wew.117,118,119 e-mail: ggf@mng.gda.pl http://www.facebook.com/MuzeumNarodoweGdansk https://www.facebook.com/gdanskagaleria/ http://www.mng.gda.pl