Wędrówka do wnętrza śląskich kamieni

Agaty ze zbiorów Jana Rzymełki

Ekspozycja przedstawia czterdzieści wielkoformatowych, kolorowych zdjęć przekrojów agatów oraz przykłady samych kamieni. Jest efektem wieloletniego poszukiwania i kolekcjonowania agatów śląskich przez Jana Rzymełkę.

Skąd pomysł tej wystawy?

Piaskownicą mojego dzieciństwa była - przepalona hałda. Moimi zabawkami były skarby znajdowane na górnośląskich hałdach: skamieniałości karbońskie wypiętnowane w łupkach powęglowych oraz pasiaste niebieskozielone kamyczki - gizole. Pasiaki te okazały się kawałkami szlaki pohutniczej, których szukaliśmy jako mali chłopcy nie tylko na hałdach, ale również w nawierzchniach utwardzanych materiałem z tych hałd, czy to w Lesie Ligockim, czy też w ogródkach działkowych. Fascynacja światem kamieni i minerałów powodowała dalsze poszukiwania kolorowych kamyczków, np. agatów, w wykopach pod bloki osiedla 1000-lecia, czy w czasie szkolnych wycieczek w górach. Tak zaczął się mój romans z wspaniałym światem minerałów, a szczególnie z jednym – agatem, który trwa do dzisiaj.

Wystawa ta jest plonem wieloletniego poszukiwania i kolekcjonowania agatów śląskich. Zanim w drukarni wielkoformatowej powstał kolorowy wydruk zdjęcia agatu, który oglądamy jako fotografię, kamień ten po pierwsze musiał zostać odkryty przez poszukiwacza kamieni (kopacza, geotrapera). Po drugie musiał zostać przetransportowany, często w ciężkim plecaku z innymi byle jakimi kamieniami i następnie musiał zostać przecięty tarczą diamentową. Wtedy dopiero ujawnia się dusza kamienia. Wyłonienie piękna należy już do szlifierza. Płaszczyzna cięcia musi zostać wyszlifowana kilkoma granulacjami karborundowych proszków ściernych i następnie wypolerowana. Taki zgład agatowy zostaje udostępniony artyście fotografikowi do bardzo dokładnego skanowania.

Czym są agaty?

Agaty to kamienie polne, najurodziwsze płody ziemi śląskiej. Przemawiają one pięknem, fascynują labiryntem krętych linii tworzących fantastyczne rysunki i niesamowitą grą barw naturalnych. Agaty są naturalnymi produktami przyrody, są tworami mineralnymi, zbudowane z włóknistego chalcedonu (SiO2) z domieszkami barwników. Kamień ten towarzyszył ludzkości od tysięcy lat, jako ozdoba, amulet czy materiał na narzędzia. Agaty to boskie minerały, pożądane przez kobiety, poszukiwane przez kolekcjonerów i jubilerów. Agaty to fenomen przyrodniczy. Agatogeneza nie została jeszcze skopiowana przez człowieka, pomimo iż syntezuje się już najcenniejsze kamienie szlachetne diamenty, rubiny, szmaragdy. Wydaje się, że proces powstawania agatów trwa niesamowicie długo w bardzo specyficznych warunkach. Agat z zewnątrz wygląda zwykle i banalnie. Kształt ma kulisty lub owalny, odpowiada ściśle kształtowi pustki w której powstał, np. po pęcherzyku gazowym powstałym w zastygającej lawie. Dlatego tez mówimy o agatach, jako o wypełniaczach pustek skalnych. W środku buły, po przecięciu i wyszlifowaniu otrzymujemy obraz namalowany ręką przyrody miliony lat temu, abstrakcyjny magiczny obraz będący przedmiotem pożądania. Bywa i tak, że polny kamień - agat - ceniony jest bardziej niż diament, szmaragd czy rubin. Dlatego, że pochodzi z mojej ziemi, sam go znalazłem i oszlifowałem. Być może natrafiłem na niego w wykopie pod fundamenty mojego domu np. na Osiedlu Tysiąclecia w Katowicach, czy też na kamienistym brzegu rzeki Kaczawy. Ludzie nawiązują przyjaźnie z minerałami. Agaty to wielkie indywidualności, nie ma dwóch identycznych, każdy jest inny.

Historia agatów

Kamień ten znany jest od praczasów. Agatowe błyskotki znajdowano w najstarszych grobowcach z epoki kamiennej. W kurhanach odkrytych na Uralu znaleziono wiele wyrobów z agatów, niektóre z nich były odznaką władzy. Już 3500 lat p.n.e. Egipcjanie pozyskiwali agaty. Sumerowie szczycili się już obróbką kamieni wykonywali cylindryczne paciory, sygnety i bransolety. W Mezopotamii wykonywano z agatów amulety, talizmany i drobną biżuterię, naczynia, pieczęcie. Już w czasach rozkwitu kultury greckiej Arabowie przywozili z Indii agaty w celach handlowych. Rzymianie udoskonalili techniki rzeźbiarskie i potrafili wykorzystać onyksy (agaty stratyfikowane horyzontalnie) rzeźbiąc w jednej barwnej warstewce a kolejne barwy służyły im za tło. Powstały cudowne gemmy (płaskorzeźby wypukłe głównie wisiory jako fotografie popiersi w kamieniu) i intaglia - rzeźby wklęsłe.

Pierwszą pisemną wzmiankę o agatach znajdujemy u Theophrasta w (372-287 p.n.e.) w poemacie Peri Lithon O kamieniach, chociaż już Orfeusz w swoich pieśniach wspomina agaty. Pliniusz Starszy (23-79) zamieścił w swojej Historii Naturalia ok. 77 roku n.e. opis 9 rodzajów agatów i podkreślił, że z godnie z wierzeniami różnych ludów - służą one jako amulety i środki medyczne np. przeciwko ukąszeniom skorpionów. Przed 500 laty weneccy szklarze próbowali poprzez mieszanie surowców szklarskich uzyskać naśladownictwa agatów i jaspisów, ale ich produkt, żyłkowane szkło chalcedonowe, łatwo odróżnić od naturalnego agatu. W niektórych krajach afrykańskich agaty służyły jako pieniądze. W okolicach Idar Oberstein w Palatynacie w Niemczech od XVI wieku rozwinął się centralny ośrodek obróbki agatów bazujących w późniejszych wiekach na surowcu z brazylijskiej prowincji Rio Grande. Bogate złoża agatów występują w Brazylii, Indiach, i na Madagaskarze.

Skąd nazwa agat?

Najprawdopodobniej od starożytnej nazwy sycylijskiej rzeki Achates, która obecnie nazywa się Dirilio.

Niektórzy badacze wskazują, że termin ten jest jeszcze starszy, pochodzi od semickiej nazwy okolic Medyny, obfitujących w agaty. Nazwa kwarc - czyli dwutlenek krzemu- głównego minerału tej grupy do której zaliczamy chalcedony, agaty, jaspisy, najprawdopodobniej ma korzenie słowiańskie od słowa kwadry (twardy). Biblijna księga Genesis wymienia odmiany kwarcu, wśród nich rodzaj agatu – onyks. Stefan Falimierz, znany polski przyrodnik, w swoim zielniku wydanym w Krakowie w 1534 roku powiada ...achates. Tego kamienia jest rodzajów wiele /.../ indyjski agatek rzeczy jadowite odpędza.

Warto wspomnieć, że w języku polskim prawie do XIX wieku używano nie nazwy agat lecz agatek. Ludzie tak kochali agaty, boskie wytwory, że małym pięknym dziewczynkom zaczęto nadawać imię Agata. Dzisiaj imię Agata jest dość powszechne.

Mistyka i nadprzyrodzoność agatów

Już w starożytnym Egipcie przypisywano agatom moc nadprzyrodzoną. Niektórzy twierdzą, że agaty mają własności magiczne. Od tysięcy lat służyły nie tylko jako surowiec do produkcji gemm, intaglii, moździerzy ale także jako amulety. Traktowano je jako boskie wytwory, zapieczętowane gromy czyli pioruny. Legendy uralskie i indiańskie traktowały je jako gromowyje jajca czy też thunder eggs i służyły zmarłym w życiu pozagrobowym dla zaspokojenia błogostanu. Agatom przypisywano nadprzyrodzone własności magiczne, ochraniające od uroków a nawet ukąszeń żmii. Traktowano je jako amulet ściągający troski właściciela. Wierzono, że agaty przynoszą bogactwo i sławę. Jeden z egipskich papirusów zawierał nawet spis kamieni ozdobnych i ich własności magiczne, szczególnie przydatne w życiu pozagrobowym.

Wiele kamieni ozdobnych posądzanych jest o własności magiczne, ale agaty właśnie ze względu na tajemnicę wnętrza owiane są głęboka mistyką. Dopiero po rozłupaniu i wypolerowaniu można zobaczyć coś ciekawego. Głębie przestrzeni, harmonia, symetria, chaos artystyczny, wprowadzają nas w świat mistyki. Misterna, a nawet subtelna mozaika tęczowych odcieni, migotliwość barw, kontrasty i muzyka barw, kreują poetycki zachwyt agatem. Niektórzy twierdza, że mają nie tylko działanie zdrowotne, ale także są wyśmienitymi przyjaciółmi człowieka.

Budowa morfologiczna agatów

Agat, fenomen przyrody, ma wiele tajemnic. Jako związek chemiczny agat jest chalcedonem, czyli włóknistym dwutlenkiem krzemu, poprzetykanym domieszkami pigmentów. Agaty są wypełniaczami pustek skalnych, w których nastąpiły procesy porządkowania i rekrystalizacji żeli krzemionkowych transportowanych przez roztwory. W przyrodzie dominują dwa typy agatów: litofizowy występujący w Nowym Kościele na Dolnym Śląsku i migdałowcowy typowy dla Płuczek Górnych. W przyrodzie istnieje ogromna różnorodność nazw obrazów powstałych z przecięcia agatów. Z jednej litofizy porfirowej powstać może kilka typów obrazów, a tym samym wiele nazw struktur zależy od kierunku i kąta przecięcia agatów.

Upraszczając można powiedzieć, że podstawowym elementem budowy wewnętrznej agatu jest sferolit (mały kulisty agregat). Wygląd warstewek agatów, usytuowanie barwników uzależnione jest od wzajemnego przenikania się sferolitów. Wyróżnia się podstawowe typy morfologiczne agatów: monocentryczny MC, horyzontalnie stratyfikowany zwany onyksem (HS), koagulacyjny (mszysty, dendrytowy, sagenitowy) i brekcjowy.

Ochrona przyrody nieożywionej

Przyroda geologiczna to nie tylko wspaniałe góry, kaniony, wulkany, gejzery, skałki, jaskinie ale także mikroobiekty, w tym szczególnie kamienie ozdobne i szlachetne. W obowiązującym prawie nie ma szczegółowych zasad odnoszących się do ochrony kamieni szlachetnych i ozdobnych. Są one jednak dziedzictwem przyrody i powinny podlegać specyficznej ochronie tak jak rzadkie zwierzęta i rośliny. Dlatego też mówić należy o ochronie georóżnorodności, tym bardziej, że jest ona unikatowa. W Polsce problemem jest dzika penetracja wnętrza górotworu w poszukiwaniu bursztynu, chryzoprazu, kryształu górskiego i agatów. Racjonalną formą ochrony naszych polskich kamieni jest tworzenie kolekcji oraz wystaw minerałów i skamieniałości. Paradoksalnie, nasze polskie agaty zostały kiedyś ochronione przez taniość i dostępność agatów brazylijskich, których zalew naszego rynku kamieni ozdobnych spowodował ograniczenie popytu na nasz surowy materiał. Jeszcze kilka lat temu plagą dla zbieraczy i kolekcjonerów byli domorośli dostawcy surowca dla jubilerów oraz szlifierzy, którzy rozbijali młotkiem buły agatowe w poszukiwaniu ametystów i drobnych atrakcyjniejszych lub zdrowych części agatów. Dzisiaj wewnątrz Unii ceny stopniowo wyrównują się. Pasjonat i kolekcjoner to gwarant ochrony polskich agatów. Powinny powstawać publiczne kolekcje minerałów, np. powiatowe czy gminne, jako sposób ochrony danego typu minerału czy też danej lokalizacji występowania. Z czasem nastąpi zrozumienie zasad ochrony przyrody, a także racjonalna gospodarka kamieniami ozdobnymi jako forma ochrony złoża. Dzisiaj ważne jest udokumentowanie tych złóż czy wystąpień. Najcenniejsze, najrzadsze okazy, podobnie jak z rośliny czy zwierzęta, powinny podlegać ochronie konserwatorskiej, a obszary występowania powinny zostać zaklasyfikowane do użytków ekologicznych, parków krajobrazowych, a nawet rezerwatów przyrody. Wstępem do tych działań ochroniarskich jest upowszechnianie wiedzy o minerałach, eksponowanie piękna wnętrza śląskiej ziemi i zachęcanie do kolekcjonerstwa przyrodniczego. Temu też służyć ma ta wystawa.

Agat i jego krewniacy

W wielu klasyfikacjach kwarc i agaty są swoimi sąsiadami. Upraszczając można uznać, że odmiany kwarcu są kuzynami mineralogicznymi agatów.

Do grupy tej należą wszystkie krystaliczne i bezpostaciowe minerały o wzorze chemicznym SiO2 - zwane krzemionką. Krystaliczne substancje o wzorze chemicznym SiO2 są odmianami kwarcu i krzemionki. Kwarc jest jednym z najpospolitszych minerałów skorupy ziemskiej. Sama nazwa kwarc jest najprawdopodobniej pochodzenia słowiańskiego. Często wnętrze agatów wypełnione jest odmianami kwarcu niekiedy tworzącego geodę. Najważniejsze odmiany kwarcu makrokrystalicznego to:

· kryształ górski, albo też kryształ (skalny) - bezbarwny, przeźroczysty

· cytryn - złocistożółty do żółtego

· ametyst- fioletowy

· kwarc dymny -zwany zadymionym - ciemnobrunatny do prawie czarnego

· morion- czarny

· kwarc różowy- barwy różowej

· kwarc mleczny- barwy mlecznobiałej

· sokole oko kwarcowe - kwarce zawierające włókna minerału krokidoidu

· praseolit - kwarc zielonawy bardzo ceniony na Dolnym Śląsku

Agat twój przyjaciel

Ludzie potrzebują przyjaciół. Niektórzy kochają rośliny, inni zwierzęta. Minerały są prawdziwymi przyjaciółmi. Agaty nie wymagają prezentów, pożywienia, adorowania. Nawet najwierniejszy pies może pogryźć, agat nigdy nie zdradzi i nie przysporzy trosk. Agaty mogą być przyjaciółmi na zawsze. No, od czasu do czasu trzeba je odkurzyć w gablocie lub w pudełku a nawet umyć. Można rozmawiać z nimi a nawet prowadzić dialogi. Kamienie mają swoja moc i magię. Są wieczne w porównaniu z życiem człowieka. Agaty powstały miliony lat temu i gdy nas nie będzie one jeszcze będą istniały. Nie grozi im jak na razie konkurencja syntetycznych agatów.

O tym, że to prawdziwi przyjaciele każdy łatwo się przekona... bo, któż nie chciałby obcować z wiecznym pięknem.

Jan Rzymełka