Ikony

- skarby odzyskane

wernisaż: 21 stycznia 2008, godz. 15.00

Ikony to specyficzny rodzaj malarstwa - dzieło sztuki będące jednocześnie przedmiotem kultu i najbardziej charakterystycznym symbolem prawosławia.

Prezentowana kolekcja jest własnością Muzeum Śląskiego. Pochodzi z ciągle uprawianego nielegalnego wywozu dzieł sztuki za granicę w celach handlowych. Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków ikony, odzyskiwane z tytułu przepadku mienia na rzecz Skarbu Państwa, są przekazywane do zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach. Większość poddano żmudnej konserwacji, koniecznej nie tylko w wyniku upływu czasu, ale także z niewłaściwego ich transportu podczas przemytu. Teraz to cenne eksponaty zdobiące muzealne sale i nadal, co najważniejsze, stanowiące wspólne dobro narodowe.

Ikony, które zobaczymy na wystawie powstały głównie na terenie Rosji w XIX i początkach XX wieku, a więc w okresie wielkiego nimi zainteresowania. Określa się je terminem „ikony późne”. Zbiór obejmuje także nieliczne przykłady osiemnastowiecznych dzieł. Jest to zbiór przypadkowy i niejednorodny, co wynika ze sposobu pozyskiwania ikon. Pochodzą one z różnych warsztatów i pracowni Rosji. Niejednorodność stylistyczna oraz zróżnicowany poziom artystyczny może wskazywać na powstawanie części z nich w ośrodkach prowincjonalnych.

Cenną zaletą tej kolekcji jest różnorodność tematyczna i problematyka ikonograficzna poszczególnych przedstawień. Dla lepszej czytelności wyodrębniono osiem grup przedstawiających: Chrystusa, Matkę Boską, „prazdniki” (dwanaście wielkich świąt Kościoła prawosławnego), świętych, a także ikony kalendarzowe, krzyże i ikony podróżne oraz inne.

Wizerunek Chrystusa najczęściej ukazanego w popiersiu jako Pantokratora – czyli tronującego oraz tzw. Mandylion – czyli cudowne odbicie twarzy Jezusa na chuście. Matkę Boską przedstawiano w tzw. ikonach portretowych, ukazujących jej popiersie z Dzieciątkiem na ręku. Wśród przedstawień świętych najchętniej malowano wizerunek św. Mikołaja, zaliczanego do ulubionych ludowych patronów i orędowników. Popularność tego świętego jest zbliżona do kultu Matki Boskiej i Chrystusa. Ikony z jego przedstawieniem należą do najczęściej spotykanych ikon rosyjskich.

Prezentowane ikony wyróżniają się wyjątkowymi wartościami historycznymi oraz artystycznymi. Malowane są na deskach, kilka na lnianym płótnie, najprawdopodobniej jako element składowy chorągwi procesyjnych. Tworzono je różnymi technikami, głównie temperą, a także olejno, często z licznymi złoceniami. Wśród nich nielicznie występują także ikony wykonane fabrycznie - drukowane metodą odbitek litograficznych.

Kolekcja licząca obecnie około 150 ikon została przekazana w latach 1998-2007 przez Urząd Celny w Cieszynie, Izbę Celną w Katowicach oraz Urząd Skarbowy w Żywcu i Cieszynie.

Kuratorzy wystawy: Henryka Olszewska-Jarema, Katarzyna Jarmuł