Jan Cybis

Malarstwo i rysunek ze zbiorów Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu

Wystawa malarstwa i rysunku Jana Cybisa eksponowana w Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze jest prezentacją ponad 90 dzieł: obrazów olejnych, gwaszy, akwarel i rysunków, pochodzących ze zbiorów Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu. Instytucja ta posiada największą w Polsce kolekcję obrazów i rysunków Cybisa, liczącą 85 obrazów olejnych oraz prawie 1000 prac na papierze. Zgromadzenie tak imponującej kolekcji przez tę placówkę, związane jest z faktem, iż artysta ten urodził się w roku 1897 właśnie na Ziemi Opolskiej, we wsi Wróblin koło Głogówka. W 1908 roku Jan Cybis rozpoczął naukę w katolickim gimnazjum w Głogowie, gdzie rysunku uczył go Hans Bloch, admirator impresjonistów i Matisse'a. Po wojnie, w latach 1919-1921 studiował we wrocławskiej Akademii Sztuki i Przemysłu Artystycznego pod kierunkiem Ottona Műllera - niemieckiego ekspresjonisty z grupy "Die Brűcke". W 1921 roku przeniósł się na krakowską ASP do pracowni Józefa Pankiewicza, gdzie kontynuował naukę. Wraz z grupą studentów krakowskiej uczelni (m.in. Hanną Rudzką, Zygmuntem Waliszewskim, Józefem Czapskim, Arturem Nachtem-Samborskim, Piotrem Potworowskim) założył w 1923 roku stowarzyszenie "Komitet Paryski", z którym wyjechał w roku 1924 do Paryża w celu pogłębienia swej edukacji. Z ówczesnej stolicy sztuki powrócił do Polski w 1931 roku, inicjując rozwój nurtu kolorystycznego w polskim malarstwie międzywojennym. Przed wojną mieszkał w Krakowie pracując m.in. w redakcji Głosu Plastyków. Po wojnie został profesorem warszawskiej ASP, skąd usunięty na początku lat 50., powrócił po "odwilży". W latach 1955-57 wykładał także w PWSSP w Sopocie. Zmarł w 1972 roku w Warszawie.

Ten wybitny malarz, publicysta i pedagog, zwany żartobliwie "papieżem kapistów" lub Janem Kapistą był twórcą kapistowskiej doktryny. Konsekwentnie realizował program "Komitetu Paryskiego", koncentrując się w swej twórczości na wartościach kolorystycznych."Płótno nie musi być wykonane, ale powinno być rozstrzygnięte po malarsku" - słowa Cybisa stanowiły główne credo artystyczne ugrupowania. Estetyka kapistowska, którą propagował odrzuciła malarstwo "literackie", symboliczne, awangardowe. Głosiła odejście od iluzjonistycznego naśladownictwa natury. Podkreślała czysto malarskie walory obrazu, skupiając uwagę na kompozycji, harmonii barwnej, efektach fakturalnych. Malarstwo Cybisa nazywane jest często "klasycznym elementarzem polskiego koloryzmu", a kapizm, którego był głównym teoretykiem okazał się jedną z bardziej wpływowych doktryn estetycznych w sztuce polskiej XX wieku.

W twórczości Jana Cybisa dominowała kameralna tematyka, koncentrująca się głównie wokół martwej natury, pejzażu, portretu i aktu. Bliskie były mu szczególnie martwe natury i studia pejzażowe. W kompozycjach tych można dopatrzyć się wpływów malarstwa Bonnarda i Cezanne'a. W martwych naturach kształt wyobrażonych przedmiotów został podporządkowany jakości materii malarskiej i kolorystycznym harmoniom. Utrwalone na płótnie kwiaty, owoce, draperie, naczynia, stanowiły doskonały pretekst do prowadzenia "gier barwnych". Cybis malował zarówno wielobarwne martwe natury, jak i kompozycje utrzymane w gamach monochromatycznych, zniuansowanych z dużym wyczuciem. W obrazach tych często pojawia się cała paleta szarości, błękitów, chłodne i ciepłe odcienie zieleni. Stonowaną kolorystykę chętnie ożywiał mocniejszymi akcentami czerwieni, różu, turkusu, ultramaryny czy żółci (Zielony dzban, 1968). W związku z problematyką koloru interesowała również artystę metoda nakładania farby. Nawarstwiając barwne powłoki uzyskiwał w ten sposób większą głębię koloru oraz wyrazistość faktury. Przykładem takiej metody malarskiej jest choćby Martwa natura z misą z roku 1967-70, której gruboziarnista faktura przypominająca konsystencję chropowatego reliefu, uzyskana jest przy pomocy różnokierunkowych dotknięć pędzla.

Powracającym tematem twórczości czołowego kapisty i jego żywiołem był pejzaż. Również w tym motywie zasadniczym środkiem ekspresji jest kolor i zróżnicowana materia malarska. Cybis jest autorem eksponowanej na wystawie interesującej serii studiów pejzażowych, związanych z Wybrzeżem. Forma budowana jest tu zarówno odważnymi, szerokimi pociągnięciami pędzla, jak i lekkimi dotknięciami, tworzącymi drobne plamki (Ustka-nadbrzeże, 1963, Orłowo, 1960, Plaża w Kuźnicy, 1967). Nadmorskie widoki przesycone subtelnym, rozproszonym światłem, malowane są z dużym wyczuciem kolorystycznym. Wrażliwy na barwy i ich odcienie malarz okazał się też dobrym akwarelistą. Utrwalał na gorąco zaobserwowane szczegóły pejzażu wiejskiego czy architektury, tworząc artystyczne notatki z wypraw w plener. Namalował w technice akwareli i gwaszu wiele widoków Starego Sącza, Głuchołazów, okolic Krzemieńca, czy Wróblina, ukazanych na ekspozycji. (Krajobraz ze Starego Sącza, 1957, Głuchołazy - mostek, 1966, Góra-Bony- Krzemieniec, 1941)

Pośród prac prezentowanych na wystawie, nie zabrakło portretów i aktów. Ciekawostką jest inspirowany bezpośrednio kubizmem szkic aktów, ukazujący zgeometryzowane figury ludzkie (Akty, ok. 1921-22). Z okresu paryskiego, kiedy to zasadniczy wpływ na postawę artystyczną Cybisa miały m.in. estetyczne koncepcje Cezanne'a, pochodzi prezentowany na wystawie akt kobiecy (Studium z pracowni J. Pankiewicza w Paryżu, 1925). Także w późniejszym okresie tematyka ta była stale obecna. Budowane kolorem syntetyczne portrety i akty czasem dookreślał kontur (Leżąca 1949). Wizerunki postaci pojawiają się też w spontanicznych, szybkich szkicach wykonanych ołówkiem i tuszem (Czytająca i pies, Autoportret, nie dat.)

Przygotowana z okazji Międzynarodowego Dnia Muzeów ekspozycja prac Jana Cybisa, stanowi ilustrację drogi twórczej artysty, który odegrał szczególnie znaczącą rolę dla nurtu kolorystycznego w polskim malarstwie XX wieku.

Zielonogórskim uzupełnieniem do wystawy są dwie martwe natury wykonane w technice olejnej: pierwsza z ok. 1935-36 i druga z 1940-41 oraz akwarela zatytułowana Pejzaż z roku 1940. Wszystkie trzy prace pochodzą ze zbiorów Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze.

Marta Gawęda