Wystawa pt. „Grzech. Obrazy grzechu w sztuce europejskiej od XV do pocz. XX wieku”

Wystawa odbędzie się w dwóch oddziałach Muzeum Narodowego w Gdańsku w Oddziale Sztuki Dawnej (80-822 Gdańsk, ul. Toruńska 1) i Oddziale Zielona Brama (80-240 Gdańsk, ul. Długi Targ 24)

Termin: 8 listopada 2015 – 31 stycznia 2016

Wernisaż: 7 listopada 2015 godz. 17.00, Oddział Zielona Brama, 80-240 Gdańsk, ul. Długi Targ 24

Wystawa „Grzech. Obrazy grzechu w sztuce europejskiej od XV do pocz. XX wieku” zorganizowana w Muzeum Narodowym w Gdańsku jest poświęcona problemowi ikonograficznemu, obejmującemu refleksję na temat doświadczania zła. Grzech należy do pojęć moralnych, negatywnie wartościujących postępowanie ludzkie w teologicznym aspekcie jego rozumienia. Jest nierozerwalnie związany z historią człowieka oraz jego obyczajowością. Organizatorzy wystawy mają nadzieję, że stanie się ona dla zwiedzających okazją do zapoznania się ze sposobami obrazowania grzeszności w sztuce europejskiej, wyzwoli przemyślenia nad postawami i dylematami moralnymi czasów współczesnych. Do dziś aktualnych jest wiele motywów używanych w sztuce dawnej, a będących zapisem tego, co człowiek robi z własną moralnością, religijnością lub jej brakiem. W Polsce będzie to pierwsza tak duża prezentacja poświęcona problematyce grzechu, wyrażonego w dziełach sztuki europejskiej należących do różnych dziedzin wypowiedzi artystycznej – od malarstwa po rzemiosło artystyczne. Pojęcie g r z e c h u jest przywoływane najczęściej w kontekstach antropologicznym, socjologicznym i religijnym. W zależności od założeń światopoglądowych grzech jest postawą, czynem, aktem niesprawiedliwym, odnoszącym się do zła, który przekracza i narusza prawa naturalne, boskie, kosmiczne lub społeczne. Jest owocem ludzkiej wolności niejednokrotnie prowadzącym do alienacji jednostki i niespełnienia jej. Dyskredytuje godność człowieka. Grzech, odnosząc się do sytuacji egzystencjalnej (bytowej), oznacza moralne wypalenie i zawód, także niezdarność. Dotyczy egocentryzmu człowieka i odzwierciedla się w trzech znaczeniach: splamienie czystości, grzech jako złamanie (zerwanie) swobody danej człowiekowi przez Boga i gotowość do bycia karanym. Pojęcie grzechu wymyka się jednak absolutnej definicji. Łatwiej scharakteryzować jego konsekwencje: zło i śmierć. Odczuwanie grzechu w kulturze europejskiej wynikało z dziedzictwa antycznej kultury śródziemnomorskiej i religijnej tradycji judeochrześcijańskiej. Grzech w rozważaniach biblijnych oznacza zło etyczne. W Starym Testamencie znaczy tyle, co przekroczenie prawa. Opisywany jest jako świadome i dobrowolne wykroczenie przeciw prawu bożemu i obraza Boga, która prowadzi do zerwania mistycznej więzi ze Stwórcą i uniemożliwia osiągnięcie Królestwa Niebieskiego. W Nowym Testamencie grzech oznacza niewiarę, odrzucenie Chrystusa i jego orędzia miłości. Jest świadomym przewinieniem wobec woli Bożej i dotyczy czynu. W tradycji chrześcijańskiej człowiek dziedziczy grzech. Uwaga zatem zostaje zwrócona na możliwość ochrony przed grzechem i sprawy związane z zadośćuczynieniem, pokutą i obmyciem z grzechu. Problematyka grzechu była jednym z najczęściej podejmowanych zagadnień w sztuce europejskiej. Koncepcja wystawy obejmuje spojrzenie na grzech przez pryzmat teologii czterech wyznań: judaizmu, wyznania katolickiego, protestanckiego, grekokatolickiego, oraz różnych koncepcji filozoficznych widzianych w historycznej perspektywie. Były to czasy nasilonych dyskusji nad powinnościami moralnymi. Wbrew pozorom grzech nie należy tylko do sfery religijnej człowieka, mimo że w sferze tej przez wiele stuleci próbowano normować jego pojmowanie. Zagadnienie to jest dziś o tyle trudniejsze, że jesteśmy świadkami rozluźnienia norm, rozmycia pojęcia grzechu. Oczyszczamy się z wyobrażeń o nim. Wiele środowisk podważa jego istnienie, odrzuca, zastępując go szeroko pojętą wolnością. To sprawia, że pojęcie „grzech” znajduje się w kryzysie lub jest wykreślane ze słownika. Niejednokrotnie bywa używane do innych celów niż dawniej, na przykład w reklamie czekolady, bielizny i turystyce. Dziś, gdy pojęcie to wydaje się nie mieć nic wspólnego z nowocześnie pojmowanym społeczeństwem, warto zadać pytanie: Czy grzech w ogóle istnieje, czy warto o nim mówić? Tym bardziej, że poczucie przymusu do czegokolwiek razi. Jednak ciągle zadawane są pytania o istnienie granic w czerpaniu korzyści dla siebie samych i o to, jakie kryteria wartościowania czynów ludzkich są możliwe do przyjęcia. Poglądy na grzech się zmieniały i były wyrażane w różnych dziedzinach wypowiedzi artystycznej. Są zapisane w dziełach, które zobaczymy na wystawie.

Układ wystawy

Wystawa została zlokalizowana w salach wystawienniczych Oddziału Sztuki Dawnej MNG (dawny klasztor franciszkański) oraz w Oddziału Zielona Brama. Zgromadzone na wystawie eksponaty otwierają szerokie pole do obserwacji pojęć negatywnie wartościujących, które artyści pragnęli obrazować w sztuce, ukazując zachowania ludzi w różnych przestrzeniach życia. Owe sytuacje graniczne w życiu religijnym, obyczajowym, politycznym i społecznym wyobrażone w sztuce były dla widzów w dawnych wiekach rodzajem pouczenia, jak się wystrzegać zła. Artyści w swoich pracach dawali przykłady tego, co negatywne, by ukazać kanon wartości pozytywnych i do niego się odnosić. Postawy i działania uznawane za moralnie poprawne były stawiane za przykłady, by widz mógł zapamiętać, że stan grzechu to stan ducha gwarantujący jedynie samotność, oddalenie od źródła życia – Boga lub czyn, który do owego oddalenia prowadzi. Piętnowano grzechy główne (pychę, chciwość, gniew, zadość, nieczystość, lenistwo, łakomstwo) oraz występki, wskazując przy tym ich rangę i dzieląc od śmiertelnych po lekkie, które można zmyć pokutą, pokorą i skruchą. W konfesyjnym podejściu do sztuki dużą rolę odegrało obrazowanie walki z grzechem i adoracja cnót. Uważano, że każdy człowiek na co dzień walczy z trzema wrogami: diabłem, światem i pożądliwościami ciała, by nie pogrążyć swej duszy w grzechu. Wypracowano ikonografię zła, przedstawiając początkowo personifikacje grzechów głównych, w renesansie w sztukach plastycznych używano alegoryzowanych postaci grzechów, najczęściej ukazywanych jako kobiety zaopatrzone w odpowiednie atrybuty. Wymyślono ciekawą postać ucieleśniającą zło świata i jego szaleństwo – Panią Świat. Stworzono także system obrazowania emblematycznego, w którym przedstawiono grzech jako morze grzechu, klatkę, więzienie lub piec ognisty albo krępujące człowieka więzy, posługując się alegorycznymi wizjami dziś już wymagającymi wytłumaczenia i komentarza. W okresie baroku wprowadzono na szeroką skalę wizję codziennego życia. Inspirowano się literaturą alegoryczną, mitologiczną i ikonologiczną, ujmującą życie człowieka jako wędrówkę do szczęścia niebiańskiego. Była to droga pośród pokus, których należy unikać. Człowiek, pokonując w tej drodze kolejne przeszkody, musi umieć wybrać dobrze, by osiągnąć cel. Jako wzorem posłużono się postawą antycznego bohatera Herkulesa. Motywem przewodnim stał się temat literacki, tzw. wybór drogi Herkulesa. Ten odmieniany na wiele sposobów motyw został nałożony na kontekst chrześcijański odkupienia i etosu rycerskiego, poszukującego cnoty. Dużą rolę odegrały w nim postawy świętych Jerzego i Michała walczących ze złem. Herkules symbolicznie obrazował wybór między tym, co przyjemne, a obowiązkiem. Wprowadzano alegoryzowane sceny z tematyką zła i grzechu do bogatej akcji wydarzeń odtwarzanych w różnych gatunkach malarskich: od malarstwa religijnego i mitologicznego po portret, martwą naturę i malarstwo krajobrazowe. Interesujący zabieg wprowadzili artyści z kręgu protestanckiego, zwracając uwagę na etyczny wymiar świeckiego życia codziennego w malarstwie rodzajowym. W zawoalowany sposób ukrywano w nim emblematykę grzechu, którą widz miał odgadnąć. Te wyżej wspomniane koncepcje obrazowe trwały do XVIII wieku. Na gruncie oświeceniowych prądów filozoficznych i libertynizmu mamy do czynienia z przeniesieniem punktu ciężkości z obrazowania idei grzechu wyłącznie w kategorii jej łączności z doktryną chrześcijańską na problem smutku duszy i nierozstrzygalności świata. Doszło wówczas w sztuce do zerwania z tradycją i autorytetami, postulowano sceptyczną i rozumną analizę rzeczywistości. Od XIX wieku kolejne zmiany w sposobie obrazowania idei grzechu były związane z rozluźnieniem obyczajów, nowymi możliwościami technicznymi i rozwojem nauki. To bardzo interesujący okres zmiany ikonografii w sztuce, który wpłynął także na zmianę zapisu pojętego religijnie i moralnie zła. Wartości dawniej ustanowione w sztuce przestały obowiązywać, a indywidualność twórców znalazła wyraz w dążeniu do tego, by wyrazić własny pogląd na wiele trudnych spraw. Do takich również należał temat grzeszności. Był wtedy pokazywany w sposób odległy od schematów i kanonów dawnych epok, mniej literacki, a indywidualny w wyrazie emocjonalnym i artystycznym, jako rozterka duszy i samotność istnienia. Pojęcie grzechu zaczęło tracić na znaczeniu i się marginalizować. Artyści przeżywali okres buntu, a nowe kierunki w sztuce odkryły nowe możliwości obrazowania grzechu – pojętego szeroko jako ogólna pokusa zła. Często sam artysta przedstawiał się w roli największego grzesznika, a swoją sztukę traktował jako grzeszną. Kompozycja wystawy jest pomyślana jako rodzaj osi od drzewa poznania (dobra i zła) do drzewa wyobrażającego życie i odnosi się do harmonii świata. Układ ekspozycji został skoncentrowany na mitycznej idei upadku – grzechu pierworodnego, w którym nieustanne upadanie, niezadowolenie człowieka wiąże się z egzystencją w przemijającym ciele, przy jednoczesnej świadomości uduchowienia. W ten sposób został uchwycony typowy charakter judeochrześcijańskiej koncepcji grzechu i chrześcijańskiej wymowy sztuki europejskiej Wystawę pogrupowano na działy przybliżające obraz obyczajowości dawnej Europy, w którym grzech i strach odgrywały w kulturze istotną rolę, ale zawsze mądrość traktowano jako antidotum na zło. W ten sposób podkreślano ludzkie dostojeństwo wobec nieprawości. Tylko kierowanie się wiedzą i mądrością, a nie emocjami, wynosi człowieka na wyżyny ducha. Tak samo jest ze sztuką, która pragnie ukazywać moc duchową człowieka i jego możliwości. Grzech bowiem jest rozumiany w kulturze europejskiej w dwóch wymiarach: indywidualnym i zobiektyzowanym jako zniewolenie – „grzech świata”, który naznacza dzieje indywiduum. W cierpieniu i przezwyciężaniu go widać dopiero w pełni kondycję nas samych, misję człowieka pojętą jako odpowiedzialność w kontekście miłości, w wymiarach religijnym, etycznym i estetycznym. Główny rys wystawy został ukierunkowany na przedstawienia w sztuce dawnej tematu tzw. trzech wrogów ludzkości, eksponowanych w kulturze Europy: diabeł, świat i ciało, odpowiadających symbolicznie rodzajom grzechu, a przeciwstawionych drogom wiodącym do szczęścia: Mądrości, Pokorze, Miłości. Ważnym rysem wystawy jest także ujęcie w jej ramy malarstwa poświęconego tematyce mitologicznej, obrazującej skłonność człowieka do popełniania pomyłek i szkodzenia sobie (dział III), wypływającą z niewiedzy. Wychodzimy od symbolicznego obrazu rajskiego ogrodu z drzewem (dział I), by uzmysłowić tradycyjne sposoby ikonograficznego przedstawiania tematu grzechu w sztuce od XV do XVIII wieku poprzez zwrócenie uwagi na sposoby ukazywania zła, śmierci, szatana (dział II), cnót i wad (tu motyw ikonograficzny: tabula cebeti i militia dei) (dział V), nagrody i kary wraz z kluczowym dla naszego zagadnienia motywem Sądu Ostatecznego (sprawiedliwość) (dział IV) i przebaczenia grzechów. Ze wskazaniem, że do wiecznej szczęśliwości, utożsamianej z nagrodą w niebie, można dojść poprzez mądrość, pokorę (nadzieję) i miłość. Symbolicznie wyznaczają ją trzy mitologiczne postaci: Wenus – miłość, Saturn – mądrość oraz Merkury i Atena, uosabiający działanie w połączeniu z aktywnością intelektualną. Poprzez dobór eksponatów na wystawie wskazano, jak te motywy były modyfikowane i jak wraz z upływem czasu (XVII–XIX i w pocz. XX w.) przeniosły się w sferę indywidualnego przekazu artystycznego. Ten ostatni oscyluje między symbolem a odwołaniami do aktualnej rzeczywistości, w której artyści tworzyli (dział VI–IX). Następnie dochodzimy do momentu, w którym wyraz artystyczny dzieła wywołuje emocje i przeżycia estetyczne odbiorcy. Zatem apelowanie do widza zamyka na wystawie drugie drzewo z lustrami, przy którym oglądający może przystanąć i zobaczyć samego siebie.
Wystawa „Grzech. Obrazy grzechu w sztuce europejskiej od XV do pocz. XX wieku” nie rości pretensji do wyjaśnienia mitycznych i historycznych źródeł grzechu, wyczerpania wszystkich zagadnień związanych z tematem. Koncentruje się raczej na proporcjonalności grzechu i wolności, pragnie wskazać różne punkty zainteresowania artystów, pozwalające zarówno intelektualizować sztukę, jak też wykorzystywać jej emocjonalne przesłanie. W historycznym przeglądzie eksponatów stanowi to atut ekspozycji, gdyż na przestrzeni pięciu wieków (XV – pocz. XX w.) sposób obrazowania grzechu ulegał zamianie w związku ze zmianą mentalności, obyczajowości, a także rozumienia człowieka, jego potrzeb i braków. Wystawie towarzyszy konferencja interdyscyplinarna oraz bogaty program edukacyjny, obejmujący oprowadzania, lekcje muzealne, wykłady, warsztaty, konkurs literacki, koncert organowy. Zaproponujemy też trasę zwiedzania zabytków Gdańska „Drogą cnót i występków, nagrody i kary”, w których znajdują się inne, związane z tematem wystawy dzieła sztuki.

Więcej na www.mng.gda.pl

Dr Beata Purc Stepniak (autorka i kuratorka wystaw)